Zmiany strukturalne. Polityka zagraniczna Polski Ludowej
Aktualności
Rok 1956 otworzył nowy etap w życiu politycznym kraju. W lutym tego roku odbył się XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, co miało ogromne znaczenie dla międzynarodowego ruchu robotniczego, gdyż ujawniło konsekwencje „kultu jednostki”, otwierając tym samym możliwość nowej oceny metod budowy socjalizmu w Polsce i innych krajach demokracji ludowej. W tym samym kierunku poszła presja społeczeństwa rozczarowanego narastającymi trudnościami, obniżką płac realnych, niedostatecznym wzrostem poziomu życia, wtargnięciem biurokracji do organów władzy, naruszeniem legalności (np. członkowie AK i Kościół). Działania, jakie POUP podejmowała od 1954 roku w celu demokratyzacji życia i poprawy sytuacji ekonomicznej społeczeństwa, były niewystarczające, tym bardziej, że wraz z industrializacją oraz postępem w oświacie i kulturze zwiększała się liczebność klasy robotniczej, podnosząc także poziom kultury politycznej społeczeństwa. Chciała aktywniej uczestniczyć w rządzie i programowaniu reform społecznych. Oznaczało to, że korelacja pomiędzy gospodarką, strukturą społeczną i procesami zachodzącymi w świadomości społeczeństwa stała się bardzo skomplikowana. Drastycznym przejawem sprzeczności i trudności był strajk robotniczy w Zakładach Mechanicznych „Cegielskiego” (wówczas im. Józefa Stalina) w Poznaniu, który wybuchł na skutek deformacji biurokratycznych i opóźnień w realizacji żądań robotniczych. Strajk miał charakter gospodarczy i polityczny. Do strajkujących przyłączyło się wielu mieszkańców Poznania. Próba stłumienia strajku siłą doprowadziła do ulicznych starć z siłami bezpieczeństwa, w których było wiele ofiar.
W tej sytuacji podjęto kroki w kierunku przywrócenia legalności socjalistycznej, w czym bardzo ważną rolę odegrało VIII Zgromadzenie Plenarne KC POUP, które odbyło się w Warszawie w atmosferze napięcia w dniach 19-21 października.1956 Podkreślając swoje niezmienne dążenie do oparcia się na marksizmie-leninizmie, Zgromadzenie Plenarne ogłosiło m.in. pogłębienie demokracji i dążenie do podniesienia poziomu życia. Całkowicie porzucono tezę o odchyleniach prawicowych i nacjonalistycznych. Władysław Gomułka został wybrany I Sekretarzem KC POUP.
„Polski Październik” stworzył w kraju nowy klimat polityczny, ujawniając – podobnie jak w latach bezpośrednio powojennych – entuzjazm mas.
Współpraca stron opierała się na równouprawnieniu, uznając wiodącą rolę POUP. W obrębie PCU i PD dochodziło także do konfliktów wewnętrznych.
W miejsce Związku Młodzieży Polskiej, który przeżył kryzys i został rozwiązany w styczniu 1957 roku, powstały dwie organizacje młodzieżowe: Związek Młodzieży Socjalistycznej i Związek Młodzieży Chłopskiej jako kontynuatorzy radykalnych tradycji ruchu młodzieżowego. W grudniu 1956 roku ruch społeczno-polityczny Front Narodowy przekształcił się w Front Jedności Narodowej. W styczniu 1957 r. odbyły się wybory do Sejmu, w których wzięło udział 94,19% uprawnionych do głosowania. Kandydaci Frontu Jedności Narodowej zdobyli 94 procent głosów. Wzmocniła się pozycja Polski na forum międzynarodowym, a zmiany w polityce gospodarczej wpłynęły na poprawę standardów życia. Płace realne w 1959 r. były o jedną trzecią wyższe w porównaniu z 1955 r. Ożywiło się życie kulturalne, wzrosła świadomość polityczna społeczeństwa, które czuwało, aby nie dopuścić do ponownego pojawienia się tendencji sekciarskich ograniczających jego działalność. Masy ludowe przyjęły program transformacji kraju. Kolejne plany pięcioletnie (1956-1960, 1961-1965 i 1966-1970) oznaczały postęp gospodarczy kraju. Dystans pomiędzy Polską a krajami wysoko rozwiniętymi stale się zmniejszał.
I znowu okazało się, że niełatwo uniknąć sprzeczności między realizacją zadań planu a zaspokojeniem doraźnych potrzeb ludności, czyli potrzebami przyszłymi i bieżącymi; innymi słowy, należy zachować odpowiednią proporcję pomiędzy funduszem akumulacyjnym a funduszem konsumpcyjnym. Rozwój rolnictwa był niewystarczający, a polityka państwa wobec wsi mało elastyczna. Koncentracja wysiłków w realizacji trudnych zadań sprzyjała tendencjom centralistycznym, spowalniając procesy demokratyzacji. Popyt na mieszkania rósł w bardzo szybkim tempie, a pojawiające się trudności trzeba było pokonać, utrzymując dochody ludności na niezmienionym poziomie. Najważniejsze decyzje podejmowała niewielka grupa przywódców bliskich Władysławowi Gomułce, co wywoływało niezadowolenie w szeregach partii. Podwyżka cen artykułów spożywczych (zwłaszcza mięsa i przetworów mięsnych), ogłoszona tuż przed Bożym Narodzeniem 1970 r., wywołała strajki i protesty robotnicze, zwłaszcza na Wybrzeżu. Dały one sygnał do zasadniczej modyfikacji polityki partii, uwzględniającej rosnące aspiracje współczesnego społeczeństwa. Objawy niezadowolenia dawały o sobie znać już wcześniej, zwłaszcza wiosną 1968 r., wraz z protestami studenckimi. Dopiero VII Sesja Plenarna KC POUP przerwała błędne koło, eliminując z kierownictwa partii osoby odpowiedzialne za błędną politykę gospodarczą i społeczną oraz decyzję o użyciu siły wobec robotników. Pierwszym sekretarzem KC POUP został Edward Gierek, premierem Piotr Jaroszewicz, przewodniczącym Rady Państwa Józef Cyrankiewicz, którego następcą został później prof. Henryk Jabłoński.
Rozpoczął się etap dynamicznego rozwoju gospodarczego, który na skutek nadmiernej centralizacji i błędnej polityki inwestycyjnej doprowadził do kryzysu. Zanim to nastąpiło, poziom życia ludności znacznie się poprawił w wyniku podwyżki płac i nowej polityki rynkowej (postanowiono utrzymać przez kilka lat ceny podstawowych artykułów żywnościowych na niezmienionym poziomie). Zaczęło się rozwijać budownictwo mieszkaniowe; W polityce agrarnej koncepcja stopniowego przekształcenia rolnictwa została wcielona w życie poprzez rozwój w poszczególnych sektorach różnych form pracy, które przybliżyły je do gospodarki socjalistycznej. W uchwale VI Zjazdu POUP (grudzień 1971) czytamy: „Jedną z podstawowych zasad dalszego rozwoju demokracji socjalistycznej musi być większe uczestnictwo robotników i ich organizacji we władzach kraju. Musi to służyć dla wspólnego interesu budownictwa socjalistycznego i przezwyciężenia powstałych trudności.” Na VII Zjeździe POUP (grudzień 1975) potwierdziła zasadnicze założenia poprzedniego, podnosząc hasło walki o lepszą jakość pracy i poprawę warunków życia narodu. W 1976 r. wprowadzono zmiany do Konstytucji RP.
Reforma aparatu administracyjnego pociągała za sobą znaczne wydatki. Wcześniej Polska była podzielona na 17 województw (plus 5 miast na prawach województwa), 392 powiaty i 2365 gmin. Reforma podniosła rangę gminy, eliminując powiaty i zwiększając liczbę województw do 49.
Ruch młodzieżowy został zjednoczony; W 1973 roku utworzono Federację Polskich Związków Młodzieży Socjalistycznej.
Wszystkie te zmiany dokonywały się w zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, którą charakteryzował stopniowy rozpad systemu kolonialnego, wzrost roli krajów socjalistycznych, a po okresie tzw. zimnej wojny coraz silniejsza tendencja do pokojowe współistnienie krajów o różnych reżimach politycznych.
Podstawą polityki zagranicznej Polski był sojusz z ZSRR i innymi krajami socjalistycznymi. Traktat o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy z 1945 r. został przedłużony w 1965 r. na kolejne 20 lat. Głównym partnerem gospodarczym Polski stał się ZSRR. Polska podpisała także umowy o przyjaźni i współpracy z innymi krajami socjalistycznymi.
Szczególne miejsce w polskiej polityce zajmowały, ze zrozumiałych powodów, stosunki z obydwoma państwami niemieckimi. Powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej w 1949 r. oznaczało uznanie przez część Niemiec skutków wojny rozpętanej przez Rzeszę hitlerowską, w tym linii Odry-Nysy jako zachodniej granicy Polski. Na mocy Porozumienia Zgorzeleckiego z 6 lipca 1950 r. NRD uznała granicę polsko-niemiecką na Odrze i Nysie Łużyckiej. Republika Federalna Niemiec, która początkowo nie chciała uznać tej granicy, nie utrzymywała kontaktów politycznych z Polską. Rewizjonizm terytorialny i pretensje do bycia jedynym przedstawicielem Niemiec, a także polityka siły prowadzona przez Adenauera i partię CDU-CSU, nie mogły w opinii polskiego społeczeństwa oznaczać niczego innego, jak tylko dążenie do zmiany zachodniej granicy Polski. , mimo że zostało to ustalone przez mocarstwa sprzymierzone na konferencji w Poczdamie.
Konsekwencją stanowiska Polski wobec problemów spowodowanych zimną wojną była polityka zagraniczna i podejmowane przez nią inicjatywy mające na celu wzmocnienie pokoju i bezpieczeństwa, odprężenie międzynarodowe, ograniczenie i zakończenie wyścigu zbrojeń oraz budowanie klimatu wzajemnego zrozumienia i zaufania. Przejawem intensywnej działalności na rzecz odprężenia w Europie była decyzja Polski o zakończeniu stanu wojny z Niemcami (luty 1955) i kolejne w latach 1955-1957 propozycje nawiązania stosunków dyplomatycznych z RFN, a także inicjatywy mające na celu utworzenie strefy wolnej od broni nuklearnej w Europie Środkowej lub zamrożenie broni nuklearnej. Syntezą wysiłków Polski na rzecz krzewienia europejskiego odprężenia była inicjatywa zwołania konferencji bezpieczeństwa i współpracy zaprezentowana 16 grudnia 1964 r. na XIX Zgromadzeniu Ogólnym ONZ. W tym okresie kontakty kulturalne i gospodarcze między Polską a RFN stały się częstsze, ale dopiero umowa między Polską a NRF, podpisana w Warszawie 7 grudnia 1970 r., na zasadach normalizacji wzajemnych stosunków, w której obie strony potwierdził, że granica ustalona na konferencji poczdamskiej stanowi zachodnią granicę Polski, otworzyła możliwość stopniowego rozwijania stosunków. W art. 1 umowy strony potwierdziły „niematerialność swoich granic w teraźniejszości i przyszłości”, oświadczając, że „nie mają roszczeń terytorialnych i nie będą takich roszczeń zgłaszać w przyszłości”. W historii powojennej Europy Porozumienie Polska – RFN stanowi ważny akt międzynarodowy i wkład w proces odprężenia na naszym kontynencie. Potwierdzenie terytorialno-politycznego status quo w Europie znalazło swoje odzwierciedlenie w Akcie Końcowym KBWE, w którym 35 krajów Europy i Ameryki Północnej uznało nienaruszalność granic za podstawowy warunek bezpieczeństwa i pokoju.
Po ratyfikacji Porozumienia przez Radę Państwa Polskiego i Bundestag w 1972 r., we wrześniu tego samego roku Polska i RFN nawiązały stosunki dyplomatyczne. Zaczął się rozwijać proces normalizacji stosunków i rozwiązywania wielu dwustronnych problemów.
Podczas spotkania w Helsinkach, po podpisaniu Aktu Końcowego KBWE, I Sekretarz KC POUP i Kanclerz RFN zgodzili się na podpisanie szeregu porozumień w niektórych ważnych, dotychczas nierozwiązanych kwestiach. Porozumienia te zostały później podpisane w Warszawie przez ministrów spraw zagranicznych obu krajów.
Obie strony ponownie wyraziły chęć kontynuowania procesu normalizacji w duchu Porozumienia z 1970 r. Następnie miała miejsce wymiana oficjalnych wizyt; Podczas wizyty Edwarda Gierka w RFN w czerwcu 1976 r. podpisano wspólną deklarację w sprawie rozwoju stosunków między Polską a RFN. W październiku 1977 r. do Polski przyjechał Helmut Schmidt; Na zakończenie pobytu podpisano wspólną deklarację, w której obie strony wyraziły chęć kontynuowania procesu normalizacji i zawarcia nowych porozumień. W ten sposób zakończył się pierwszy etap tworzenia nowych stosunków między Polską a RFN.
Lata siedemdziesiąte w historii obu krajów to okres dynamicznego rozwoju wzajemnych stosunków. Mówią o tym nie tylko częste wizyty przywódców, parlamentarzystów i polityków; Na poziomie ministerstw spraw zagranicznych ugruntowana została praktyka systematycznych konsultacji. dedykowaną sprawom dwustronnym i międzynarodowym, powstała platforma spotkań liderów politycznych i gospodarczych, naukowców i dziennikarzy. Nawiązano kontakty pomiędzy organizacjami związkowymi i młodzieżowymi; Cztery miasta w Polsce i RFN utrzymują ścisłą współpracę. Znaleziono rozwiązanie problemu zjednoczenia rodziny; W latach 1976-1979 z Polski do RFN wyjechało około 125 000 osób.
Rozwinął się także ruch turystyczny między obydwoma krajami: w 1979 r. do Polski przybyło 303 000 turystów z Niemiec Zachodnich, a Niemcy Zachodnie odwiedziło ponad 130 000 Polaków.
W ramach Komisji ds. Podręczników Szkolnych UNESCO naukowcy i eksperci z Polski i RFN uzgodnili wspólne rekomendacje dotyczące treści podręczników do historii i geografii. Muszą one służyć wychowaniu młodzieży Polski i RFN w duchu pokoju, wzajemnego szacunku i zaufania. W porozumieniu kulturalnym podpisanym 11 czerwca 1976 roku obie strony zobowiązały się do wprowadzenia tych zaleceń w życie. Wypełnienie tego zobowiązania przez RFN napotyka poważne przeszkody.
Największą przeszkodą w rozwoju procesu normalizacyjnego jest fakt, że skutki prawne Porozumienia z 1970 r. (kwalifikowanego jako „modus vivirdi”, czyli rozwiązanie tymczasowe) i uznanie linii Odra-Nysa za niematerialną, nie znalazły odzwierciedlenia w prawie i praktyce prawnej RFN. W dalszym ciągu sięga się po akty prawne, które sugerują np., że Rzesza Niemiecka w granicach z 1937 r. nadal istnieje formalnie i prawnie. Nie sprzyja także praktyka nadawania statusu „wypędzonych” osobom wyjeżdżającym z Polski w celu osiedlenia się w RFN. klimat zaufania w stosunkach między obydwoma państwami. Poważną przeszkodą jest także rewizjonistyczna działalność organizacji niemieckich wysiedlonych po wojnie z ziem polskich. Organizacje te, dotowane m.in. przez rząd RFN, nie uznają Porozumienia z 1970 r. za podstawę normalizacji stosunków między RFN a Polską.
Źródło: Panorama Historyczna Polski
Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
Polskie Koło Kulturowe
