Rozczłonkowanie królestwa
Aktualności
Przed śmiercią w 1138 roku Boleslao Bocatorcida próbował zapobiec wewnętrznym walkom prowadzonym przez jego synów, wspieranych przez różne grupy szlacheckie. W tym celu ustanowił zasadę rodowodu w następstwie tronu, a młodsi synowie otrzymali od Polski jako lenna różne księstwa. Najstarszy syn odpowiadał za zwierzchnictwo i decyzje w polityce zagranicznej i sprawach kościelnych, otrzymując także oprócz swojego dziedzicznego księstwa ziemie obejmujące Kraków i Gniezno – najważniejsze ośrodki kraju – oraz księstwo od Pomorza. Aby zminimalizować niebezpieczeństwo ewentualnej ingerencji cesarza germańskiego, dwór przyspieszył zatwierdzenie tego statutu przez kurię rzymską. Niestety, wykazanie krótkotrwałości decyzji Gnawmoutha nie zajęłoby dużo czasu.
W czasie walk synów Bolesława o władzę różnice się pogłębiły iw ten sposób powstały z czasem niezależne księstwa, posiadające własne dwory i hierarchie. Po wypędzeniu pierwszego panującego księcia Władysława Wygnanego w 1146 r. Bolesław Kędzierzawy przejął przodków, skutecznie przeciwstawiając się kilku interwencjom germańskim, ale nie odpierając wyprawy Fryderyka Barbarossy w 1157 r. Chociaż został zmuszony do uznania dopływu cesarza, udało mu się zaoszczędzić na moment jedności państwa. Później, zwłaszcza po śmierci El Crespo w 1173 r., tendencje separatystyczne nasiliły się i doprowadziły do utrwalenia się tak charakterystycznych dla tego okresu podziałów w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Autorytarne rządy zmarłego w 1202 r. Mieszka Starego nie zapobiegły stopniowemu osłabianiu władzy panującego księcia. Podział królestwa na autonomiczne księstwa dał większy dostęp do rządu lokalnym panom.
W XII wieku nastąpił w Polsce wielki rozwój sztuki i wyraźne przemiany obyczajowe. Już w drugiej połowie XI wieku na dworze królewskim uwidoczniły się wpływy kultury rycerskiej, które szybko rozprzestrzeniły się na całe państwo. Rozpowszechnił się zwyczaj zbroi rycerzy, a panowie feudalni chętnie chrzcili swoje dzieci starożytnymi imionami zaczerpniętymi z najbardziej znanych legend, o czym świadczy pokaźna liczba postaci o imionach takich jak Hektor, Ajaks i inne. Duch powieści rycerskiej emanuje także z kart pierwszej polskiej kroniki, spisanej na początku XII wieku przez anonimowego obcego mnicha, zwanego później Galem. Kronika ta wyraża poglądy ówczesnego dworu królewskiego, uzasadniając prawa Bolesława Bocatorcidy. Stanowi zatem dokument nie tylko historyczny, ale także, a może przede wszystkim, polityczny.
Pod koniec XI wieku i za panowania Krzywej Usta dwór monarchy był ważnym ośrodkiem kulturalnym, sprowadzającym do kraju wielu uczonych cudzoziemców, zwłaszcza duchownych, którzy później rozpowszechniali informacje o Polsce w swoich krajach. Na dworze sycylijskiego króla Rogera II arabski geograf el-Idrisi opisał Polskę w połowie XII wieku jako kraj uczonych Rumi z różnych krajów.
Rozczłonkowanie ograniczyło rolę mediów dworskich w rozwoju kultury. Z drugiej strony obserwuje się rosnący wpływ intelektualny środowisk kościelnych, zwłaszcza związanych z katedrami krakowską, płocką i wrocławską. Duże znaczenie miała działalność biskupów walońskich Alejandro i Walterio, pochodzących z miasta Malonne. Do Polski przyjeżdżało też wielu artystów zagranicznych, pozostawiając swoje dzieła w romańskich katedrach i klasztorach. Zachowane monumentalne rzeźby romańskie w opactwie benedyktynów w Olbinie i klasztorze w Czerwińsku pozwalają określić, że w obu przypadkach byli to mistrzowie z Włoch. Świątynie w stylu romańskim pojawiają się także w wielu mniejszych miastach, a nawet w rezydencjach najpotężniejszych panów, takich jak Skalbmierz, Prandocin czy Jędrzejów, zarzucając w wielu przypadkach wysoki poziom artystyczny. Wpływy sztuki romańskiej rozprzestrzeniają się po całym kraju, a rzemiosło prosperuje we wszystkich miastach.
W XIII wieku podział królestwa pogłębił się jeszcze bardziej. Dziedziczne księstwa różnych książąt z rodu Piastów ulegały dalszym podziałom lub łączyły się. Ród Piastów dzielił się na kilka linii, które rządziły Małopolską, Wielkopolską, Górnym i Dolnym Śląskiem oraz księstwami kujawskim i łęczyckim. Pomorze Zachodnie zostało podzielone na kilka mniejszych księstw rządzonych przez potomków księcia Warcisława. Na Pomorzu Wschodnim książę Sobiesław I dał początek dynastii, która również podzieliła jego ziemie na mniejsze księstwa.
W 1177 r. powstanie Kazimierza el Justo podważyło zasadę stanową. W pierwszej poł. Polska, rok 1227. Jego śmierć otwiera nowy okres waśni i walk o kontrolę nad Krakowem, w których Konrad Mazowiecki, młodszy brat Leszka, brał udział przez prawie 20 lat. Największy sukces polityczny w walce o władzę odnosi książę śląski Henryk Brodaty (1201 – 1238), wnuk Władysława Wygnanego, który poprzez sukcesje i oferty ochrony własności większości Śląska, południowej Małopolski i Krakowa , będąc w chwili śmierci najpotężniejszym przedstawicielem dynastii. Henryk Brodaty postawił sobie również ostateczny cel zjednoczenia królestwa i chciał zapewnić koronę swojemu synowi Henrykowi Pobożnemu, który w 1238 roku odziedziczył po ojcu dobra krakowskie i śląskie. Najazd tatarski, który nastąpił niedługo później położyć kres tym planom.
W pierwszych dziesięcioleciach XIII wieku imperium mongolskie zajęło znaczną część Azji, ale po śmierci Czyngis-chana rozpadło się na kilka mniejszych państw. Jednak Mongołowie kontynuowali najazdy i podboje. Po zajęciu Kijowa i podporządkowaniu sobie Rusi, w 1241 r. rozpoczęli najazd na katolicką Europę. Podzielili się na dwie grupy, z których jedna przekroczyła Karpaty i pokonała Węgrów nad rzeką Sajo; druga grupa spustoszyła Małopolskę i Śląsk. W bitwie pod Legnicą zginęła śmietanka rycerska wraz z księciem Bolesławem Pobożnym. Lekka kawaleria mongolska z łatwością rozproszyła ciężko opancerzonych chrześcijańskich rycerzy. Używali też sztucznego ognia do płoszenia koni wroga. Nad Europą zawisło poważne niebezpieczeństwo. Europejczycy wyobrażali sobie niezwyciężonych Mongołów jako diabły z piekła rodem, stąd przydomek Tatarzy, jaki otrzymali, a później stał się nazwą jednej z ich gałęzi.
W Europie rozpoczęła się gorączkowa kampania dyplomatyczna mająca na celu zjednoczenie chrześcijaństwa w obliczu zagrożenia. Najintensywniejsze przygotowania odbywały się w księstwach południowej Polski, graniczących z ziemiami ruskimi. W 1259 r. miał miejsce drugi najazd tatarski z udziałem także Rusinów, który przetoczył się przez południową Polskę. Pamięć o najazdach tatarskich z XIII wieku miała pozostać żywa przez wiele stuleci w polskiej tradycji.
W połowie XII wieku nad resztą Piastów zwyciężył książę Bolesław Pudycki, pan krakowski i sandomierski, ożeniony z królową węgierską Kingą. Nie podjął jednak żadnych działań zmierzających do zjednoczenia Polski, kilkakrotnie musiał represjonować swoich zbuntowanych baronów. Bardzo ważna dla późniejszego zjednoczenia Polski była kononizacja biskupa krakowskiego Stanisława, która nastąpiła w drugiej połowie XIII wieku, w okresie, w którym utrwaliły się tendencje zjednoczeniowe. Następca Bolesława Skromnego, Leszek Czarny, był energicznym i autorytarnym księciem, który dążył do ograniczenia rosnącej potęgi feudalnych baronów, dla czego zabiegał o poparcie mieszczan krakowskich.
Mimo braku władzy centralnej w XIII wieku, w okresach zagrożenia, często przejawiała się solidarność różnych książąt. W pierwszej połowie XIII wieku coraz częstsze stawały się niszczycielskie najazdy plemion bałtyckich, przeciwko którym trzeba było chwycić za broń. Kontynuowano również testy konwersji Borusios, choć bez większych rezultatów. Jeden z najwybitniejszych książąt polskich, książę mazowiecki Konrad, sprowadził w 1226 r. krzyżaków do Polski, aby bronić swego księstwa przed najazdami burskimi.
W XII wieku wyprawy krzyżowe zjednoczyły wiele królestw Europy Zachodniej. Uczestniczyli w nich rycerze ze wszystkich krajów i liczne rzesze ludzi. Udział rycerstwa polskiego w krucjatach był sporadyczny, gdyż Polska, położona na granicy chrześcijańskiej Europy, sąsiadowała z ludami pogańskimi, wśród których byli Borusjowie. Wkrótce potem krzyżowcy osiedleni na ziemi chełmińskiej jako wasale księcia mazowieckiego rozpoczęli systematyczny podbój Prus, korzystając z pomocy rycerstwa z Europy Zachodniej. W 1283 roku zakończyli dominację nad Borusio. Jednak zamiast stanowić siłę broniącą granic Polski, Zakon Krzyżacki utworzył własne państwo, uniezależnił się od polskich książąt i już pod koniec wieku stanowił poważne zagrożenie dla podzielonego na małe księstwa kraju.
Choć w XIII wieku nastąpił spadek wpływów politycznych Polski, dokonane wówczas przemiany przyczyniły się do konsolidacji gospodarczej kraju i jego rozwoju kulturalnego, co znalazło wyraz przede wszystkim w środowiskach dworskich i rycerskich.
Źródło: „Rysunek historyczny Polski”,
Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
Dyrektor Prasowy CiPol
