Po zamieszkach majowych
Aktualności
W maju 1926 r. powstał trzeci gabinet Witosa, wspierany przez koalicję Narodowej Demokracji i Piastowskiego Stronnictwa Ludowego. Ten rząd spotkał się z wrogim przyjęciem ze strony lewicy. Piłsudski wykorzystał tę okoliczność i 12 maja ruszył na Warszawę na rozkaz przyłączonych wojsk. Pułki lojalne wobec rządu stawiały opór, w wyniku których zginęło 379 osób. Po trzech dniach władza znalazła się w rękach Piłsudskiego i jego zwolenników, zwanych „sanacją”, ze względu na ich hasła „sanacji moralnej”. Wojciechowski podał się do dymisji, a Sejm wybrał na prezydenta kandydata zaproponowanego przez Piłsudskiego, którym był ceniony chemik Ignacy Mościcki. Sejm przegłosował także zmianę Konstytucji, znacznie ograniczającą kompetencje obu izb.
Nowy zespół rozpoczął działalność rządową w okresie ożywienia gospodarczego w kraju, co odbiło się na stosunkach wewnętrznych Polski. Prawica została pokonana, a lewa zdezorientowana. Sytuacja ta sprzyjała kampanii prozelityzmu nowego rządu, a jednocześnie krystalizowały się nowe linie podziału politycznego. Część zwolenników Narodowej Demokracji ze środowisk przemysłowych i ziemiańskich udzieliła poparcia rządowi. W marcu 1928 r. odbyły się nowe wybory, w których wziął udział Blok Współpracy z Rządem. Organizacja ta zrzeszała wielu dysydentów z innych partii politycznych, a jej kampanię wyborczą wspierała administracja państwowa, która uwolniła się już od wrogów „sanacji”. Blok zdobył 30 procent głosów. Ale po wyborach doszło do porozumienia między partiami centrum i lewicy w celu przywrócenia systemu parlamentarnego i obalenia reżimu „sanitarnego”. Jednak w sierpniu 1930 r. sejm rozwiązano, a liderów opozycji aresztowano i osadzono w twierdzy brzeskiej. Chociaż w następnym procesie otrzymali wyroki do trzech lat więzienia, wielu z nich mogło wyemigrować bez odbywania kary. Wydarzenia te wywołały falę protestów w wielu mediach społecznościowych. Tymczasem ekipa rządząca wykorzystała ich do wzmocnienia swojej pozycji. Wybory z jesieni 1930 r., słynące z nieprawidłowości i „cudów przy urnach wyborczych”, dały „sanitarnym” 46 proc. głosów.
Wydarzenia te zbiegły się z początkiem światowego kryzysu gospodarczego. Nastąpił gwałtowny wzrost bezrobocia, aw wyniku spadku cen produktów rolnych pogłębiło się ubóstwo wsi. Lata kryzysu obfitowały w strajki i demonstracje w miastach i na wsi. W 1931 r. partie ludowe połączyły się, tworząc Stronnictwo Ludowe, którego niekwestionowanym liderem został Wincenty Witos. Stronnictwo Ludowe dążyło do przywrócenia demokracji parlamentarnej i przeprowadzenia reform społecznych, przede wszystkim reformy rolnej. Wincenty Witos zachował duże wpływy nawet po emigracji w 1933 r., choć formalne kierownictwo partii powierzono wówczas Maciejowi Ratajowi.
Partia Komunistyczna zintensyfikowała również działalność konspiracyjną, rozszerzając swoje wpływy wśród bezrobotnych. Na początku lat 30. stosunki polsko-niemieckie uległy pogorszeniu. Niemcy zażądali rewizji granic. Po długich negocjacjach podpisano wówczas polsko-radziecki układ o nieagresji, przedłużony w 1934 r. na 10 lat. Polską dyplomację objął krótko wcześniej płk Józef Beck. Dojście Hitlera do władzy w Niemczech dało początek ostentacyjnym wojskowym środkom ostrożności w Polsce. Mówiono, że Piłsudski zaproponował Francji wojnę prewencyjną przeciwko nazistom. Ale zarówno Wielka Brytania, Francja, jak i Włochy dążyły do poprawy stosunków z faszystowskim dyktatorem, a nawet rozpoczęły negocjacje w sprawie podpisania czterostronnego paktu. Polska zdecydowała się wówczas na normalizację stosunków z Niemcami iw styczniu 1934 r. podpisano deklarację o nieagresji między obydwoma państwami.
Od początku lat 30. grupa rządząca przygotowywała się do zmiany Konstytucji. Jednocześnie podejmowała działania ograniczające swobody obywatelskie i zwalczała niektóre korzystne dla robotników regulacje prawa pracy. 22 kwietnia 1935 roku weszła w życie nowa konstytucja, która dała prezydentowi wielkie uprawnienia. Następnie zmodyfikowano ordynację wyborczą, zmniejszając liczbę obywateli uprawnionych do głosowania i utrudniając prezentację kandydatów opozycji. Konstytucja z 1935 r. dała wystarczający dowód na totalitarne tendencje reżimu i wywołała silny opór. Wybory, które odbyły się w tym samym roku, zostały zbojkotowane przez większość wyborców. W maju 1935 zmarł Józef Piłsudski. W partii „sanacji” rozpoczęły się walki o sukcesję polityczną marszałka. Ostatecznie władzę pozostawiono w rękach prezydenta Ignacego Mościckiego i marszałka Edwarda Śmigłego Rydza. Rządząca państwem od początku lat 30. „grupa pułkowników”, do której należeli m.in. Walery Sławek i Aleksander Prystor, została usunięta z rządu. W maju 1936 r. powstał ostatni gabinet przedwojennej Polski, którego premierem został gen. Sławoj-Składkowski. Zmiany w ekipie rządzącej i jej rosnące prawicowe tendencje pozbawiły „sanitacji” poparcia demokratycznych i liberalnych intelektualistów, którzy później zakładali Kluby Demokratyczne i zwiększali swoją obecność w PPS i Stronnictwie Ludowym. Jednocześnie PCP zwiększyła swoje wpływy wśród intelektualistów, którzy dzięki nowej taktyce Frontu Ludowego walczyli o przywrócenie demokratycznego reżimu.
W latach 1935-1939 nastąpił wzrost ruchu strajkowego. Potem rozwinął się strajk okupacyjny, czyli „strajk polski”. Działania te były czasami surowo represjonowane przez władze. Słynny był 10-dniowy strajk chłopski zorganizowany w sierpniu 1937 r. przez Stronnictwo Ludowe, najpotężniejsza demonstracja polityczna przeciwko władzy przed II wojną światową. Uczestniczyło w nim blisko milion osób, a policyjne represje kosztowały życie około 40 osób.
Mapa polityczna Polski w latach przed II wojną światową przedstawiała się następująco: po prawej Stronnictwo Narodowe, z hasłami nacjonalistycznymi i antyparlamentarnymi, zwalczane zarówno przez lewicę, jak i przez „sanitację”, która była jej najważniejszym rywalem w walka o władzę. W 1933 r. sektor złożony głównie z młodszych przywódców odłączył się od partii, która z programem wyraźnie faszystowskim oskarżyła Stronnictwo Narodowe, zwłaszcza jego starszych przywódców, o podporządkowanie się parlamentarnemu liberalizmowi. Sektor ten stanowił polityczny wyraz radykalnej orientacji nacjonalistycznej. Do swojego nacjonalizmu i skrajnego antysemityzmu dodali postawy antyrobotnicze i demagogiczne słownictwo skierowane przeciwko rządowi. Jego bezprawne metody dały władzom pretekst do rozwiązania tego sektora, który odtąd działał na wpół legalnie. Zwolennicy „reorganizacji” skupili się wokół utworzonego w 1937 roku Bloku Jedności Narodowej, który zaciekle walczył z lewicą i demokracją narodową. Po śmierci ich dawnych przywódców, Piłsudskiego i Dmowskiego, narodziło się nowe pokolenie przywódców, dla których dawne spory i podziały przeszły już do historii, stając się coraz bardziej zauważalnym procesem zbliżenia ideowego między dawnymi adwersarzami. „Sanitariat” i narodowa demokracja były atakowane przez socjalistów, popularyzatorów i komunistów za ich antydemokratyczną i nacjonalistyczną demagogię oraz zaakcentowane tendencje totalitarne. Partia Ludowa i Partia Socjalistyczna współpracowały ze sobą, utrzymując także nieoficjalne kontakty z liberalnymi sektorami władzy. Partia Ludowa, masowa organizacja chłopska, liczyła około 200 000 członków. Mniej liczna PSP (około 50 000 członków) odnotowała znaczny wzrost wpływów ze względu na bliskie związki z ruchem związkowym. Komuniści przebywający w kraju, po rozwiązaniu ich partii przez Międzynarodówkę Komunistyczną w 1938 r., przyłączali się do różnych inicjatyw propagowanych przez siły lewicowe. Na koniec wspomnieć należy o uaktywnieniu sektorów ośrodka pod auspicjami zamieszkałego wówczas w Szwajcarii Ignacego Paderewskiego, który przy współudziale zagorzałego przeciwnika rządu gen. czasów legionów, utworzona w 1937 r. Partia Pracy o inspiracji chadeckiej, która nie miała większych wpływów.
W tamtych latach w Polsce funkcjonował autorytarny system rządów. Sektor, który przejął władzę w 1926 r. i którego skład z biegiem czasu ulegał znacznym zmianom, uciekał się do jawnie dyktatorskich metod. Rola sejmu została poważnie ograniczona, poza tym w jego pracach brali udział tylko zwolennicy rządu. Jego polityka wewnętrzna była wyraźnie niedemokratyczna. Mimo wielu trudności funkcjonowała legalna opozycja i pojawiła się prasa niezależna, choć poddana wcześniejszej cenzurze. Zdecydowana większość robotników należała do związków niezależnych od sektora rządzącego, prawie połowa z nich należała do związków inspirowanych socjalizmem, w których komuniści również mieli pewne wpływy. Istniała również duża liczba organizacji społecznych, kulturalnych i oświatowych o najróżniejszych profilach politycznych i społecznych. Siłą społeczno-ekonomiczną o dużym znaczeniu był ruch spółdzielczy, skupiający kilka milionów ludzi. Z kolei różne mniejszości narodowe, choć nierzadko dyskryminowane, korzystały z prawa do kultywowania własnych instytucji narodowych, organizacji społecznych i kulturalnych oraz partii politycznych. Szczególnie rozwinięte były formy życia zbiorowego mniejszości żydowskiej, która dysponowała liczną prasą, rozwiniętym szkolnictwem wszystkich szczebli, własnymi organizacjami gospodarczymi, Teatrem Żydowskim, który osiągnął wysoki poziom artystyczny itp. Rozwój kulturalny Żydów społeczność w Polsce była jedną z najprężniejszych na świecie. Uznać trzeba także wielkie osiągnięcia ukraińskiego ruchu spółdzielczego. Liczną reprezentację parlamentarną miały mniejszości narodowe, zwłaszcza ukraińska, żydowska i niemiecka. W przededniu wojny duża część mniejszości niemieckiej uległa wpływom nazistów, stając się ich aktywną piątą kolumną.
Po śmierci marszałka Piłsudskiego sektor rządzący wszedł w proces dezintegracji. Słabość ekonomiczna państwa i konflikty społeczne uniemożliwiły władzom zdobycie większego poparcia społecznego i przyczyniły się do aktywizacji opozycji, zarówno lewicowej, jak i prawicowej. Do tego należy dodać demokratyczne tradycje społeczeństwa, nie do pogodzenia z autorytarnymi metodami rządzenia. Stało się to przyczyną niekonsekwencji, a nawet ustępstw władz, jak chociażby rozpisanie na krótko przed wybuchem wojny wyborów samorządowych, które dały socjalistom samorząd miejski drugiego co do wielkości w Polsce miasta Łodzi.
Źródło: „Rysunek historyczny Polski”,
Biblioteka Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
Dyrektor prasowy CiPol
