Rozkwit Polski w czasach ostatnich Jagiellonów
Aktualności
Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka unia polsko-litewska została czasowo rozwiązana. Najstarszy syn Jan Olbracht został wybrany na króla Polski, a jego młodszy brat Aleksander zasiadł na tronie książęcym Litwy.
Jan Olbracht (1492-1501), inteligentny i ambitny, kontynuował politykę ojca, zabiegając o poparcie średniej szlachty. Na początku jego panowania ostatecznie ukształtował się polski ustrój parlamentarny, który miał trwać bez większych zmian przez prawie trzy stulecia, aż do dystrybucji. Sejm składał się z Senatu (dawnej rady królewskiej) i Izby Poselskiej, wybieranych na sejmach prowincjonalnych. W 1497 r. Jan Olbracht podjął wojnę z Turcją w celu odzyskania Akermanu i Kilii nad Morzem Czarnym oraz konsolidacji posiadłości Mołdawii. Wyprawa zakończyła się niepowodzeniem, Mołdawianie sprzymierzyli się z Turkami, pokonali Polaków pod Bukowiną i zmusili króla Polski do rezygnacji z planów.
Następcą Jana Olbrachta został jego brat Aleksander (1501-1506), przywracając unię polsko-litewską. Wschodnie granice Wielkiego Księstwa Litewskiego, które w latach 90. XV znajdowały się 150 km od Moskwy, zaczęły przemieszczać się na zachód już za panowania Kazimierza Jagiellończyka. W tym okresie wielki książę Iwan III podjął się zjednoczenia ziem ruskich, których część znalazła się we władaniu Jagiellonów.
Podczas gdy Aleksander pozostał na Litwie, rządy w Polsce pozostawiono w rękach senatorów należących do wielkich rodów arystokratycznych, którym sprzeciwiała się średnia szlachta na czele z kanclerzem Janem Łaskim. W 1504 r. sejm zatwierdził kilka praw ograniczających przywileje arystokracji, zakazujących jednoczesnego sprawowania więcej niż jednego urzędu i ograniczających podział majątku królewskiego. W następnym roku sejm w Radomiu jeszcze bardziej umocnił władzę polityczną szlachty poprzez ustawę Nihol novi (Nihil novis…sine communi consules).
Wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim trwały z pewnymi rozejmami do 1537 r., kiedy panował już najmłodszy syn Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunt I Starszy (1506 – 1548). Do najważniejszych wydarzeń doszło w 1514 roku, w którym wojska polsko-litewskie dowodzone przez hetmana Konstantego Ostrogskiego odniosły wspaniałe zwycięstwo pod Orszą nad Moskalami, co jednak nie przyniosło utraty ważnej warowni Smoleńska. .
W 1515 r. Zygmunt Starszy zmuszony był do znacznych ustępstw wobec cesarza niemieckiego Maksymiliana I w celu zneutralizowania niebezpiecznego sojuszu między nim a wielkim księciem moskiewskim. Zygmunt uznał dynastyczne prawo Habsburgów do koron Węgier i Czech, tak że gdy Ludwik II Węgierski, syn Władysława Jaguelona, poległ w bitwie pod Mohaczem z Turkami (1526), Węgry i Czechy przeszły pod panowanie Habsburgów. Tak zakończył się okres 36 lat panowania Jagiellonów w czterech państwach. Jednak państwa te miały przeciwstawne interesy (np. Węgry były zainteresowane wojną z Turcją, podczas gdy w interesie Polski było utrzymanie z nią dobrych stosunków) i dynastia nie posunęła się tak daleko, by stworzyć blok polityczny.
Wielcy mistrzowie Zakonu Krzyżackiego nie składali hołdu królowi Polski od czasów panowania Jana Olbrachta. Kiedy wielki mistrz Albrecht Hohenzollern (bratanek Zygmunta Starego) sprzymierzył się z Moskwą, aby całkowicie uwolnić się od wasalstwa, Polacy wkroczyli na terytorium Zakonu. Wojna 1519-1521 zakończyła się zwycięstwem Polski i kompromisem politycznym: Krzyżacy przekształcili swoje państwo w księstwo świeckie, przeszli na protestantyzm, a wielki mistrz ogłosił się księciem dziedzicznym, wasalem króla Polski. Gdy dynastia zapoczątkowana przez Albrechta Hohenzollerna dobiegła końca, Prusy Książęce miały zostać włączone do Polski. Traktat podpisany w Krakowie w 1525 r. i potwierdzony hołdem książęcym zerwał formalne związki Prus z cesarzem niemieckim i papieżem, zapewniając Polsce wielkie wpływy w sprawach pruskich. Jednak kolejne ustępstwa Polski niweczyły korzyści wynikające z traktatu i miały tragiczne konsekwencje.
Na początku s. W XVI wieku książę pomorski Bogusław zabiegał o zacieśnienie więzi politycznej między księstwem a Polską, z czego nie skorzystano w obawie przed konfliktem z Brandenburgią i Cesarstwem Niemieckim. Zamiast tego niekwestionowanym sukcesem Zygmunta Starego było wcielenie Mazowsza do Korony w 1526 r. wraz z wygaśnięciem tutejszej dynastii Piastów.
Przywileje nadane szlachcie przez poprzednich królów, zwłaszcza edykt Nihil novi, zapewniały tej klasie pełnię praw politycznych i absolutną supremację w sejmie, który zaczynał stawać się najwyższą władzą w państwie. Szlachta stanowiła około 10 procent populacji, chociaż wielu z nich to drobni szlachcice, którzy nie posiadali chłopów pańszczyźnianych i własnymi rękami uprawiali ziemię. Ekonomicznym fundamentem potęgi średniej szlachty i arystokracji była własność wiejska i wyzysk chłopów pańszczyźnianych związanych z glebą. Na pd. W XVI w. dobrobyt majątków rósł dzięki eksportowi zboża, zwłaszcza do krajów Europy Zachodniej przez port gdański.
Spragniona nowych przywilejów szlachta wykorzystywała swoją dominację polityczną do ograniczania praw warstw niższych. Tak więc przywilej Jana Olbrachta z 1496 r. znacznie ograniczył prawo synów pańszczyźnianych do opuszczania dóbr pańszczyźnianych w celu uczęszczania do szkół miejskich lub warsztatów rzemieślniczych. Na początku s. XVI król zrezygnował z sądzenia w konfliktach między szlachtą a sługami, pozostawiając tych ostatecznie oddanych woli swych panów. Jeśli chodzi o burżuazję, szlachta zdołała ograniczyć jej prawa, zakazując jej nabywania ziemi i zajmowania wyższych stanowisk kościelnych, nałożyła też maksymalne ceny na handel miejski i zwolniła transakcje szlacheckie z podatków. Mimo to sytuacja ekonomiczna chłopów pańszczyźnianych i mieszczan w okresie ostatnich Jagiellonów była nadal dość dobra, a szczególnie bogaciły się duże miasta pośredniczące w handlu z innymi krajami. Wiele rodzin mieszczańskich uzyskało dostęp do szlachty od sejmu, a niektóre zgromadziły duże fortuny.
Za panowania Zygmunta Starego średnia szlachta była politycznie przeciwna arystokracji i dworowi królewskiemu. W miarę jak król dorastał, wpływy jego drugiej żony, włoskiej księżniczki Bony Sforzy, rosły, chcąc zapewnić przyszłość dynastii, dla której zreorganizowała zarządzanie majątkiem królewskim, uwolniła wiele zastawionych ziem królewskich i próbowała zjednoczyć otaczała go partia dworska złożona z wpływowych magnatów.
W ramach opozycji hidalgo dojrzewał program reform, podsumowany hasłem „egzekucja praw”, od którego ruch wziął swoją nazwę. Ruch wykonawczy opowiadał się za pewnymi reformami mającymi na celu unowocześnienie państwa, domagając się przestrzegania dotychczasowych praw, które do tej pory nie były przestrzegane, oraz zwrotu wszystkich oddanych ziem królewskich bez zgody sejmu. Ruch wykonawczy był wysoce niejednorodny, a jego żądania bardzo zmienne. Jedną z jego cech była niechęć do Habsburgów, którym wśród polskiej arystokracji nie brakowało zwolenników, ale którzy dla zwykłego szlachcica byli uosobieniem absolutnej władzy królewskiej, głównym wrogiem demokracji szlacheckiej.
Zygmunt August, jedyny syn Zygmunta Starego, który panował w latach 1548-1572, początkowo wspierał się w Senacie. Pierwszą jego porażką była odmowa uznania przez sejm praw królewskich jego żony Barbary Radziwiłłowej, którą potajemnie poślubił w 1547 r. Zarówno szlachta, jak i arystokracja koronna podzielały postawę wrogiej temu powiązaniu królowej matki Bony z potężną rodziną litewską. Król jednak umiał umiejętnie udobruchać przeciwników i Barbara została koronowana w 1550 roku.
W 1562 r. monarcha opowiedział się na sejmie za „egzekutorami” na czele z wybitnymi mówcami Mikołajem Sienickim, Hieronimem Ossolińskim i Rafałem Leszczyńskim, którzy stanowili większość w izbie poselskiej. Dzięki temu ruch reformatorski nabrał rozpędu: przyspieszono restytucję majątku królewskiego, uporządkowano skarbiec, utworzono „armię cuarterón” (utrzymywaną z ćwierć dochodów z ziem królewskich) do stałej obrony południowego wschodu granicy, zacieśniły się więzi Prus Królewskich z Koroną i dopełniła się faktyczna unia z Litwą.
Za panowania ostatniego z Jagiellonów toczyła się niebezpieczna wojna z Rosją o dominację w Inflantach, rządzonych przez wieki przez Krzyżaków, tamtejszą gałąź Krzyżaków Mieczowników. W 1561 r., przed natarciem wojsk Iwana IV Groźnego ze wschodu i zajęciem Estonii przez Szwedów, wielki mistrz Gotthard Kettler dokonał sekularyzacji zakonu i ogłosił się wasalem króla Polski, z którym zawarł sojusz . przed czasem. Większość Inflant została wcielona do Polski i Litwy, a Kettler otrzymał Księstwo Kurlandii jako dopływ Polski. Wojna inflancka, do której przystąpiła Dania po stronie Polski i Szwecja po stronie Rosji, trwała od 1563 do 1570 roku i była pierwszą (północną) wojną o kontrolę nad Morzem Bałtyckim. W trakcie tego samego Segismundo Augusto zorganizował stałą flotę wojenną iw 1568 roku zwołał Komisję Morską, która została rozwiązana po śmierci króla.
Skłonność Polski do bliskich związków z Wielkim Księstwem Litewskim odpowiadała aspiracjom szlachty litewskiej, pragnącej umocnić swoje wpływy i zrównać swoje prawa z prawami szlachty polskiej. Wielcy arystokraci litewscy (już wtedy bardzo wypolerowani) byli zdecydowanie przeciwni unii. Żmudne rokowania o utworzenie unii państwowej trwały wiele lat i zakończyły się sejmem polsko-litewskim w Lublinie w 1569 r. Na wiele lat przed Zygmuntem Augustem, przekonanym już, że nie będzie miał dzieci, przekazał Koronie dziedziczne prawo do tronu książęcego Litwa. Na sejmie lubelskim pokonał opozycję arystokracji litewskiej, oddzielając ziemie Podlaskie, Wołyńskie, Podolskie i Kijowskie od Wielkiego Księstwa, które wcielił do Polski. Akt unii, podpisany 1 lipca 1569 r., zjednoczył Polskę i Wielkie Księstwo Litewskie w jedno państwo, zwane Republiką Obojga Narodów, ze wspólnym monarchą i sejmem. Skarbiec i armia pozostały oddzielone. Nazwa „Republika” w tym przypadku nie ma nic wspólnego z systemem politycznym, a raczej wskazuje na związek państwowy dwóch narodów. Terytorium Polski po unii powszechnie nadano nazwę Korona. Unia Lubelska, będąca owocem ewolucji stosunków polsko-litewskich od czasów Jagiełły, była jednym z najbardziej doniosłych wydarzeń w historii Europy Wschodniej. Unia przyspieszyła rozwój gospodarczy i kulturalny Wielkiego Księstwa Litewskiego, przyczyniła się do polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej oraz rozszerzyła polskie wpływy kulturowe na państwo rosyjskie. Z drugiej strony polonizacja szlachty księstwa i ekspansja szlachty polskiej na ziemie wschodnie nie mogły nie generować antagonizmów nacjonalistycznych. Unia zwiększyła też siłę polityczną arystokracji, zakłóciła równowagę państwa hidalgo i ostatecznie była jedną z przyczyn skutecznego przejścia władzy w ręce wielkich arystokratów.
Wraz z Unią z 1569 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów ostatecznie wykrystalizowała się jako państwo wielonarodowe, analogiczne do monarchii habsburskiej i innych ówczesnych państw. Rosnące zaangażowanie Polski w konflikt litewsko-rosyjski z konieczności ograniczyło jej aktywność w innych regionach, w tym na etnicznie polskich ziemiach na zachodzie.
Do przywilejów szlacheckich, wśród których najpierw pojawił się nietykalność osobista i majątkowa, dodano w tym okresie wolność sumienia. W pierwszej połowie s. XVI reformacja zakorzeniła się już mocno w miastach Prus Królewskich iw części Wielkopolski. Reformacja przyniosła ze sobą postulaty społeczne, które wywołały poważne zamieszki motłochu w Gdańsku, Toruniu i Elblągu. Segismundo el Viejo był zdecydowanie przeciwny rozprzestrzenianiu się reformy i represjonowanym ruchom społecznym, podczas gdy Segismundo Augusto przyjął tolerancyjną postawę wobec reformowanych. Za panowania tego ostatniego protestantyzm kwitł równie zjadliwie, co efemerycznie, co nie objęło całego kraju. Wśród burżuazji miast część przyjęła luteranizm, wśród szlachty większą przewagę zdobył kalwinizm. W środku s. Emigranci husyccy z Czech osiedlili się w województwie poznańskim (Wielkopolska) w XVI wieku. Około 1562 r. od kalwinistów oddzieliła się sekta „braci polskich”, którzy wyznawali antytrynitarną doktrynę Ariusza iw sprawach społecznych opowiadali się za zniesieniem pańszczyzny chłopskiej. Mniej więcej w tym samym czasie powstał ruch wzywający do secesji Kościoła katolickiego w Rzymie i utworzenia kościoła narodowego. Reforma domagała się zniesienia przywilejów duchowieństwa i jurysdykcji kościelnej nad szlachtą, postulatów popieranych przez znaczną część katolickiej szlachty i podjętych przez ruch wykonawczy, który w 1563 r. sejm, że zabrania urzędnikom królewskim wykonywania wyroków sądów kościelnych. Po zaspokojeniu żądań ruchu wykonawczego zainteresowanie szlachty reformą osłabło, a jej wpływy zaczęły słabnąć.
W 1570 roku kalwini, luteranie i husyci zawarli w Sandomierzu wspólny układ obronny przed narastającą katolicką kontrreformacją, która przybrała na sile zwłaszcza po przybyciu do Polski jezuitów w 1564 roku.
Aktem Konfederacji Warszawskiej z 1573 r. szlachta uzyskała konstytucyjną gwarancję wolności sumienia i równych praw katolików i dysydentów. Chociaż w praktyce prawa te zostały rozszerzone – z wyjątkiem kilku miast i niektórych domen prywatnych – na inne klasy społeczne, zdecydowana większość ludności pozostała wierna katolicyzmowi. Tolerancja religijna była jednym z największych osiągnięć politycznych Polski.
W czasie, gdy wiele krajów Europy pogrążonych było w krwawych wojnach religijnych, Rzeczpospolita udzielała azylu wielu dysydentom.
on jest Wiek XVI nazywany jest często „złotym wiekiem” dziejów Polski, przymiotnik ten ma uzasadnienie przede wszystkim w dorobku kulturowym. Dobrobyt gospodarczy i spokój wewnętrzny sprzyjały rozwojowi kultury, której główne nurty w dużej mierze wyznaczał renesansowy humanizm i reformacja.
Język polski wyparł łacinę w administracji, a kultura przeszła wyraźną ewolucję. Czynnikami, które przyspieszyły ten proces, była reformacja i potrzeba szerzenia nowych idei humanistycznych. Reformacja wprowadziła we wszystkich krajach język narodowy w liturgii i pismach religijnych, skłaniając katolicyzm do tego samego, choć w mniejszym stopniu. Teksty można było już rozpowszechniać na znacznie większą skalę dzięki prasie drukarskiej, wynalazkowi, który zrewolucjonizował rozpowszechnianie idei. Pierwszy drukowany tekst pojawił się w Polsce w 1473 roku i od wczesnych lat XX wieku. XVI miał miejsce, głównie w Krakowie, szybki rozwój drukarni. Dzięki drukowi język został ujednolicony i uzyskał bardziej precyzyjne reguły, tworząc w ten sposób język literacki o zasięgu narodowym.
Stosunkowo liczne były szkoły parafialne poziomu podstawowego. W tym czasie powstały pierwsze szkoły średnie, były to gimnazja założone przez luteran, a później szkoły jezuickie. Gimnazja w Gdańsku i Toruniu zaczęły nauczać na poziomie niemal uniwersyteckim. Uniwersytet Krakowski przeżywał okres świetności humanistycznej, ale potem zaczął stopniowo podupadać, powracając częściowo do scholastyki średniowiecznej. Było wielu młodych szlachciców i mieszczan, którzy studiowali na zagranicznych uniwersytetach, zwłaszcza we Włoszech i Niemczech.
Nauka i sztuka dotarły do Polski w w. XVI poziom europejski. W 1543 roku ukazało się dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach ciał niebieskich, które wywołało rewolucję w astronomii i miało ważne konsekwencje filozoficzne. Andrzej Frycz-Modrzewski w swoim Komentarzu do Nowelizacji Rzeczypospolitej postulował równość wszystkich państw wobec prawa i przedstawił wiele pionierskich idei w sprawach państwowych i prawnych. Jego traktat został przetłumaczony na język niemiecki, hiszpański, francuski i rosyjski. Poezja polska renesansu osiągnęła poziom godnego podziwu mistrzostwa w twórczości Jana Kochanowskiego, przez wielu nazywanego „ojcem poezji polskiej”. Muzyka do psalmów przetłumaczonych na język polski przez Kochanowskiego pochodzi od słynnego współczesnego mu Mikołaja Gomólki.
Architektura i sztuka renesansu sięgała do wzorów włoskich, dostosowując je do polskiego gustu. Pierwsze wpływy renesansu widoczne były w reformach wprowadzonych przez Zygmunta Starego na Wawelu i katedrze, ale to właśnie w ówczesnych rezydencjach magnackich i wysokich salach nowy styl stał się najbardziej widoczny. Zwyczaj ozdabiania grobowców pomnikami nagrobnymi, z których wiele było okazałymi, przyczynił się do rozkwitu rzeźby. W kościołach można dziś podziwiać dużą liczbę posągów, popiersi i portretów płaskorzeźb arystokratów, biskupów, szlachty, a nawet mieszczan. Wiele z tych pomników było dziełem artystów włoskich, wśród polskich rzeźbiarzy najbardziej znany był Michałowicz z Urzędowa.
Sztuki plastyczne były uważane za zawód i jako takie były uprawiane wyłącznie przez burżuazję, którą spotykamy także wśród kultywujących inne gatunki sztuki. Niewielu malarzy czy rzeźbiarzy było pochodzenia chłopskiego. Szlachta masowo zwróciła się ku nowemu stylowi życia, który przyniósł ze sobą renesans, chociaż hidalgos najbardziej pociągał utylitarny aspekt humanizmu, wyrażający się w upodobaniu do przyjemności życia. Ideał średniowiecznego rycerza ustąpił miejsca ideałowi ziemianina i obywatela, który, choć w razie potrzeby gotów był chwycić za broń, wolał spokojne i dostatnie życie, jakie zapewniała mu posiadłość.
W stuleciu humanizmu i reformacji polska świadomość narodowa rozwinęła się wybitnie, co nie było tożsame ze świadomością przynależności państwowej różnych narodów tworzących Rzeczpospolitą. Do rozwoju świadomości narodowej przyczyniło się wiele czynników, wśród nich krystalizacja względnie jednolitego języka polskiego, obejmującego wszystkie stany, rosnący autorytet polityczny szlachty, prawne i organiczne zjednoczenie państwa oraz coraz większa integracja gospodarcza i kulturalna. najsilniejszy w różnych regionach kraju. Wszystko to sprzyjało poczuciu wyjątkowej więzi między wszystkimi mieszkańcami państwa mówiącymi po polsku.
Ale w s. XVI proces ten był jeszcze daleki od zakończenia, świadomość narodowa obejmowała tylko szlachtę, większość mieszczaństwa niemieckiego osiadłego w Rzeczypospolitej, z wyjątkiem mieszczaństwa miast Prus Królewskich.
We wspomnianym okresie zrodził się przesąd ograniczający zasięg polskiej świadomości narodowej, utożsamiający bowiem pojęcie narodu ze szlachtą całego państwa bez względu na jego etyczne pochodzenie, wykluczający z tego terminu mieszczaństwo. i poddanych. W 1517 r. ukazał się historyczny i geograficzny opis ludów słowiańskich pt. Traktat o duabus Sarmatie Asiana, Europiana autorstwa Macieja Miechowity, którego autor zebrał wcześniejsze legendy i wyśledził pochodzenie Polaków od starożytnych Sarmatów. Legenda ta została podjęta przez innych pisarzy iz czasem Sarmacja stała się w obecnym słownictwie synonimem Polski, a polska szlachta nazwała siebie Sarmatami.
Źródło: „Rysunek historyczny Polski”,
Biblioteka im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
Dyrektor Prasowy CiPol
