Jagellonów
Aktualności
Za panowania dynastii Andegawenów efektywne rządy w Polsce pozostawiono w rękach grupy wpływowych dworzan. Sprzeciwiali się wstąpieniu na tron polski książąt elektorów niemieckich i księcia mazowieckiego, zabiegając jednocześnie o zbliżenie z Wielkim Księstwem Litewskim, którego poparcie było konieczne w rywalizacji z Zakonem Krzyżackim. Litwa zdominowała wówczas zdecydowaną większość ziem ruskich, osłabionych najazdami tatarskimi, a część ziem zachodnich musiała oddać krzyżowcom. Po śmierci Ludwika Węgierskiego szlachta nie wyraziła zgody na zajęcie tronu polskiego przez Zygmunta Luksemburczyka, męża najstarszej córki Ludwika, uznając w zamian prawa najmłodszej córki Eduvigis, choć zmusili ją do wcześniejszego do unieważnienia jego zaręczyn z Wilhelmem Austriackim. W 1385 szlachta podpisała traktat z Jagiełłą, wielkim księciem litewskim, na mocy którego Jagiełło przyjął chrzest imieniem Władysław, zobowiązał się do wprowadzenia katolicyzmu na Litwie i mógł poślubić Eduvigisa, zostając tym samym nowym królem Polski. . W ten sposób Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie łączyła więź personalna.
Unia z Litwą wzmocniła Polskę. Dla Litwy unia polityczna z Polską stanowiła gwarancję przeciw ciągłym agresjom krzyżowców. Nawrócenie Litwy na katolicyzm pozbawiło ekspansję krzyżacką pretekstów ideologicznych. Wkrótce potem ograniczono także pomoc, jaką państwo krzyżackie otrzymywało od krajów Europy Zachodniej. W oświeconych kręgach dworskich Krakowa coraz bardziej podkreślano potrzebę odnowienia i rozbudowy Uniwersytetu założonego przez Kazimierza Wielkiego. Uniwersytet Krakowski stał się ważnym ośrodkiem akademickim, ściśle związanym z dworem i mieszczaństwem krakowskim, wywierając silny wpływ na rozwój kulturalny społeczeństwa.
Na arenie międzynarodowej nieuchronnie groził ogólny konflikt z Zakonem Krzyżackim, zwłaszcza że Jagiełło oddał administrację litewską wielkiemu księciu Witoldowi, choć zastrzegł nad nim władzę. W 1409 r. wybuchł otwarty konflikt z Zakonem. Polska i Litwa dołączyły do swoich armii i 15 lipca 1410 roku pokonały krzyżowców w bitwie pod Grunwaldem. Była to jedna z największych bitew średniowiecza, w której zginął Wielki Mistrz Zakonu Ulrich von Jungingen i większość rycerzy. Ekspansja Zakonu została definitywnie zatrzymana, a Litwa odzyskała ziemie nad Niemnem. Jednak dyplomatyczne poparcie cesarza germańskiego dla Zakonu Krzyżackiego nie pozwoliło Jagiełle zebrać wszystkich owoców militarnego zwycięstwa, choć osłabienie krzyżowców wróżyło szybkie rozwiązanie konfliktu wokół Pomorza i Gdańska. Walki z Zakonem Krzyżackim, zarówno militarne, jak i dyplomatyczne, trwały jeszcze przez wiele lat.
W tym okresie obserwuje się stały wzrost międzynarodowego znaczenia Polski. We wszystkich radach uczestniczą delegacje polskie. Zwycięstwo Grunwaldu przyczyniło się do uznania księstwa słupskiego pomorskiego za daninę króla polskiego. Czescy husyci wysłali swoich posłów z prośbą, aby Jagiełło przyjął koronę czeską lub mianował na jego miejsce innego księcia z dynastii Jagiellonów. Projektowi sprzeciwiła się arystokracja, zainicjowana przez późniejszego kardynała i biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. W 1420 r. Jagiełło musiał zrzec się korony czeskiej, a 4 lata później wydał edykt przeciwko husytom i wycofał posiłki polskie z Czech.
Za panowania Władysława Jagiełły szlachta uzyskała kilka nowych przywilejów, pierwszy z nich już w 1388 r. Najważniejszy z nich stanowił, że żaden szlachcic nie może być uwięziony przed wyrokiem sądu. Tymi czynami Władysław chciał pozyskać przychylność szlachty dla sukcesji dynastycznej Jagiellonów.
Po śmierci Jagiełły w 1434 r. regencję objął Zbigniew Oleśnicki, jako że Władysław III był jeszcze nieletni. W 1438 r. Zygmunt Luksemburczyk i szlachta czeska ofiarowali tron Kazimierzowi Jagiellończykowi, najmłodszemu synowi Władysława Jagiełły, zobowiązując się do przekazania Polsce władzy nad Śląskiem. Jednak polska szlachta pod wodzą biskupa Oleśnickiego uniemożliwiła synowi Jagiełły zajęcie czeskiego tronu i stłumiła kiełkujące w Polsce powstanie drobnej szlachty husyckiej. W 1440 r. Kazimierz Jagiellończyk został wybrany wielkim księciem litewskim, a unia personalna między Litwą a Polską została zerwana. W tym samym roku Władysław III, który miał wówczas 17 lat, został powołany na tron Węgier, z którymi Polska weszła do koalicji antytureckiej. Turcy rozszerzyli swoją dominację na Bałkany i zaczęli zagrażać państwu węgierskiemu. W 1444 roku pokonali wojska węgierskie w bitwie pod Warną, w której poległ Władysław Jagiellończyk i wielu jego rycerzy. W 1447 r. Kazimierz, wielki książę litewski, objął pozostawiony przez brata tron Polski, przywracając tym samym polsko-litewską unię personalną. Za swego panowania przeciwstawiał się koalicji wielkiej szlachty na czele ze Zbigniewem Oleśnickim, opierając się na niej na rycerstwie. W ostatnich latach swego panowania wiele uwagi poświęcał miastom, starając się sprzyjać ich rozwojowi. Skutecznie sprzeciwiał się też autorytetowi papieża w mianowaniu biskupów, skutecznie narzucając własnych kandydatów. Przyłączył do Polski śląskie księstwa oświęcimskie i zatorskie.
W połowie XV wieku zaostrzyły się konflikty między bogatymi miastami pruskimi a Zakonem Krzyżackim, którego tyrania budziła rosnący sprzeciw także wśród drobnej szlachty pruskiej. Główne miasta zbuntowały się przeciwko Zakonowi, a ich mieszkańcy ogłosili się wasalami króla Polski, co zapoczątkowało wojnę trzynastoletnią (1454-1466). Z początku wydawało się, że sprzymierzony ze stronnictwem miast pruskich król z łatwością zwycięży nad Zakonem. Ale już w pierwszej fazie walk wykazano znikomą przydatność armii rekrutowanej na zasadzie pospolitego ruszenia, tej samej armii, która pół wieku wcześniej zatriumfowała pod Grunwaldem. Rosnący dobrobyt rycerzy, którzy stopniowo stawali się właścicielami ziemskimi, skłonił ich do oddania się bardziej administrowaniu swoimi ziemiami niż sztuce wojennej. Ponadto hidalgos zgromadzeni w obozie wojskowym w Nieszawie w 1454 r. zażądali od króla nowych przywilejów w zamian za udział w wojnie. Król obiecał nie podejmować w przyszłości ważnych decyzji bez uprzedniego uzyskania zgody szlachty. Tak więc Karta Nieszawska była w istocie fundamentem polskiego ustroju parlamentarnego.
Następnie zaczęły rosnąć uprawnienia sejmików prowincjonalnych hidalgos („małych sejmików”) i sejmików ogólnych. Na „sejmach małych” wybierano posłów prowincjalnych reprezentujących drobną szlachtę i duchowieństwo. Posłowie tworzyli izbę niższą parlamentu, a Rada Królewska stopniowo stawała się senatem. Największy ciężar walk w wojnie trzynastoletniej spadł na najemników (sic!) opłaconych przez miasta pruskie i przez króla. Na mocy pokoju toruńskiego z 1466 r. Zakon Krzyżacki zwrócił Polsce ziemie chełmińskie, gdańskie i żuławskie. Księstwo Warmińskie, rządzone przez miejscowych biskupów, weszło w skład Polski jako księstwo lenne. Wszystkie te ziemie tworzyły prowincję pruską, która zachowała własne sejmiki i która odtąd nosiła nazwę Prusy Królewskie, podczas gdy ziemie pozostające we władaniu krzyżackim zwano potocznie Prusami Książęcymi. Wielki Mistrz Zakonu przeniósł swoją siedzibę z Malborka do Królewca i ogłosił się wasalem króla Polski. Bogatsze miasta, zwłaszcza Gdańsk, zachowały swoją uprzywilejowaną pozycję. Pokój toruński otworzył szerokie możliwości handlowe z miastami pruskimi, głównie z Gdańskiem i Elblągiem. Już w pierwszej połowie XV wieku Wisła stała się ważnym szlakiem handlowym, którym transportowano zboże, drewno i inne surowce do portów bałtyckich. Wzrósł przede wszystkim eksport zbóż napędzany popytem z najbardziej zaludnionych regionów Europy Zachodniej, takich jak Flandria, Holandia i Anglia. Farma Hidalgo stawała się firmą produkującą zboże na handel i wymagała coraz większych nakładów pracy. Zarówno magnaci, jak i drobna szlachta starali się zaspokoić tę potrzebę, nakładając na poddanych coraz większe obowiązki i daniny.
Pokój toruński pozwolił Kazimierzowi Jagiellończykowi skupić się na polityce dynastycznej. W 1462 r., jeszcze w czasie wojny trzynastoletniej, zawarł sojusz z królem czeskim Jerzym, w wyniku którego po śmierci Jerzego w 1471 r. na tron czeski wstąpił Władysław Jagiellończyk, syn Kazimierza. W 1490 r. Władysław objął także tron Węgier. Dynastia Jagiellonów w Europie osiągnęła szczyt swoich wpływów panując w Polsce, Litwie, Czechach i na Węgrzech, czyli większości Europy Środkowo-Wschodniej. Poza zasięgiem Jagiellonów pozostało jedynie niewielkie księstwo moskiewskie na wschodzie, rozpoczynające długą i bolesną pracę zjednoczenia ziem ruskich. Jagiellonowie byli w tym okresie jednym z najpotężniejszych rodów królewskich w Europie, wyróżniającym się spośród innych pod względem zajmowanego obszaru.
Źródło: „Rysunek historyczny Polski”,
Biblioteka im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
Dyrektor Prasowy CiPol
