Narodziny Polski Ludowej. Zadania historyczne. Rekonstrukcja. Pierwsze reformy. Stabilizacja władzy ludowej
Aktualności
W czasie II wojny światowej Polska poniosła ogromne straty. O ile w 1939 r. Polska liczyła 35 100 000 mieszkańców, to spis powszechny z 14 lutego 1946 r. wykazał liczbę zaledwie 23 900 000 zamiast oczekiwanych 40 000 000. Straty majątku narodowego sięgnęły 38 proc. Naród polski musiał podjąć się trudnego zadania odbudowy kraju. I nie chodziło tylko o powrót do stanu przedwojennego, z zacofaniem odziedziczonym z poprzednich wieków, którego w okresie niepodległej Polski nie udało się przezwyciężyć. Dwudziestoletni okres międzywojenny, mimo że był bardzo ważnym okresem w historii narodu, nie przyniósł istotnych zmian w strukturze gospodarczej i społecznej kraju. Polska w dalszym ciągu była krajem zacofanym agrarnym, o przestarzałej strukturze społecznej i ograniczonym udziale znacznej części społeczeństwa (zwłaszcza chłopów) w kulturze. Cios zadany przez wojnę jeszcze bardziej zaostrzył trudności.
Zatem państwo i naród miały przed sobą zadanie o wielkim znaczeniu historycznym. Odbudowa musiała wiązać się z przekształceniem życia gospodarczego i struktury społecznej oraz stworzeniem nowego modelu życia kulturalnego. Do najważniejszych zadań w pierwszych latach powojennych należały: odbudowa, reintegracja gospodarcza ziem należących wcześniej do Niemiec (Śląsk, Pomorze Zachodnie, regiony położone w środkowym biegu Odry, Warmia i Mazury) oraz stabilizacja władzy, która była w rękach lewicy. Pozytywnym faktem było osiągnięcie jedności etnicznej państwa w wyniku zmiany granic. Stworzono także warunki do ułożenia na nowych podstawach stosunków między państwem a Kościołem.
Odrodzone państwo zajmowało obszar 312 700 kilometrów kwadratowych, z czego jedną trzecią stanowiły wspomniane ziemie zachodnie i północne, w tym terytorium Wolnego Miasta Gdańska. Jednak zmniejszenie terytorium kraju o 77 000 kilometrów kwadratowych stworzyło lepsze warunki dla industrializacji kraju. Wcielone do Polski ziemie zachodnie i północne oferowały w 1937 r. produkcję przemysłową stanowiącą 60-70% całej produkcji Polski w jej przedwojennych granicach, podczas gdy na terenach na wschód od Bugu zaledwie 12-13%. Struktura gospodarcza ziem zachodnich i północnych okazała się czynnikiem sprzyjającym w trudnym okresie odbudowy.
Wykonaniu gigantycznego zadania odbudowy w pierwszych miesiącach powojennych towarzyszyła walka nowego rządu o ustabilizowanie swojej władzy. Nie było to łatwe, gdyż znaczna część społeczeństwa, pomimo widocznego w czasie wojny procesu radykalizacji, dopiero w toku odbudowy i budowania nowego życia zmieniła swoją bierną, nieufną, a nawet wrogą postawę w zakresie aprobaty i poparcia dla reform, które stawały się rzeczywistością. Pomogła temu procesowi odmowa uznania przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone polskiego rządu na uchodźstwie; z drugiej jednak strony udział Mikołajczyka w rządzie w państwie oznaczał – jak się później okazało – czas trwania walki o władzę. Chcąc poszerzyć bazę społeczną swojej działalności politycznej, Mikołajczyk dążył do zostania przywódcą całego ruchu chłopskiego. Nie udało mu się zdominować lewicowo nastawionego Stronnictwa Ludowego, utworzonego 25-26 marca 1945 roku, 22 sierpnia 1945 zorganizował własną partię, nazywając ją Polskim Stronnictwem Ludowym. Paradoksalnie PCP stała się partią opozycyjną, wchodzącą w skład rządu i jednocześnie skupiającą siły wrogie nowemu reżimowi. W szeregach PCP było wielu ludzi, którzy nie mieli nic wspólnego ze wsią. Podobnie Partia Narodowa próbowała wznowić swoją działalność.
Choć wyzwolenie Polski przez Armię Czerwoną było decydującą okolicznością dla utrzymania władzy lewicy rewolucyjnej, a obecność wojsk radzieckich na terytorium Polski zapobiegła wybuchowi wojny domowej, choć w niektórych regionach toczyły się walki, w W pierwszym okresie powojennym miała miejsce w kraju wielka walka klasowa, która zakończyła się decydującym kresem walki o władzę. Władzę ludową atakowały zarówno organizacje konspiracyjne, składające się częściowo z członków formacji działających w czasie okupacji hitlerowskiej (np. z członków AK, którzy nie zastosowali się do decyzji o rozwiązaniu organizacji z sierpnia 1945 r.), jak i opozycję legalną (dołączoną do nielegalnej), złożoną z różnych grup społecznych.
Walka ze zbrojnymi organizacjami reakcyjnymi nie była łatwa. Między 22 lipca 1944 r. a 1 stycznia 1946 r. w ręce jej członków wpadło ponad 7 tys. osób, głównie członków Polskiej Partii Robotniczej, milicjantów, żołnierzy i funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa. Ofiar było też więcej, gdyż dopiero w 1947 r. zlikwidowano działalność organizacji reakcyjnych. W tym samym czasie toczyła się trzyletnia walka z ukraińskimi organizacjami nacjonalistycznymi i profaszystowskimi zwanymi Ukraińską Armią Powstańczą.
Działalność PSL zorientowana była w kierunku tzw. agraryzmu, czyli ustroju politycznego opartego na partii chłopskiej, mającego cechy demokracji parlamentarnej i z przewagą ekonomiczną sektora rolnego, składającego się głównie z gospodarstw prywatnych. Stąd też główną dewizą PCP była „obrona demokracji”, zaprzeczająca wartościom socjalistycznego modelu państwa, w którym władza powinna należeć do klasy robotniczej w sojuszu z chłopami. PCP zyskała wielu zwolenników wśród bogatego chłopstwa, drobnej burżuazji i intelektualistów. W zasadzie nie wypowiadał się przeciwko reformom (tj. nacjonalizacji przemysłu i reformie rolnej), wiedząc, że taka postawa nie znajdzie poparcia większości społeczeństwa. Jednak PCP przeceniła swoje siły. W referendum przeprowadzonym 30 czerwca 1946 r., poprzedzającym wybory do sejmu, zwycięstwo odniósł blok partii: POP, PSP i PD. Na trzy pytania referendum (w którym wzięło udział 85,8 proc. beneficjentów), dotyczące likwidacji Senatu, zatwierdzenia nacjonalizacji przemysłu i reformy rolnej oraz utrwalenia zachodniej granicy państwa na Bałtyku , Odry i Nysy Łużyckiej, odpowiednio 68,2, 77,3 i 91,4 proc. głosujących odpowiedziało twierdząco. Partia, która na pierwsze pytanie chciała odpowiedzieć „nie”, zdobyła zaledwie 31,8 proc. głosów.
W wyborach 19 stycznia 1947 r. PCP poniosła jeszcze większą porażkę. Na jego listy głosowało zaledwie 10,3 proc. wyborców, co gwarantowało mu jedynie 28 mandatów w Sejmie. W ten sposób partia Mikołajczyka jako siła opozycyjna została wyeliminowana z krajobrazu politycznego. Sam Mikołajczyk opuścił Polskę w październiku 1947 roku i wrócił do Londynu. Bolesław Bierut został mianowany Prezydentem RP; dla Premiera Józefa Cyrankiewicza (PSP); dla Pierwszego Wicepremiera Władysława Gomułki (POP) i Drugiego Wicepremiera Antoniego Korzyczki (PC). Sejm przyjął tzw. Małą Konstytucję, która pełniła funkcję ustawy zasadniczej do 1952 r. Nowa Konstytucja PRL została uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952 r. Konstytucja głosiła, że „PRL jest państwem demokracja ludowa”, w której władza należy do ludu pracującego miasta i wsi, sprawującego ją poprzez swoich przedstawicieli wybieranych do sejmu i rad ludowych w głosowaniu powszechnym, równym, bezpośrednim i tajnym.
Ważnym etapem konsolidacji władzy ludowej było zjednoczenie ruchu robotniczego w grudniu 1948 r. POP, licząca w grudniu 1948 r. ponad milion członków (w 1947 r. 820 tys., a w 1945 r. 235 tys.), PSP licząca ponad ponad 500 000 członków dokonało fuzji, tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (POUP). Zjednoczono także organizacje młodzieżowe, tworząc Związek Młodzieży Polskiej. Dyskusja dotyczyła oczywiście linii politycznej nowej partii. Określono to jako linię budowy reżimu socjalistycznego w ramach rozległego frontu narodowego. Do POUP przystąpiła także Żydowska Partia Socjalistyczna „Bund”. W 1949 r. nastąpiła integracja ruchu chłopskiego, w wyniku której powstała Zjednoczona Partia Ludowa. Partie chłopskie i demokratyczne uznały wiodącą rolę POUP, stając się jej sojusznikami. Partia Pracy, która istniała przez krótki czas, została rozwiązana. Tym samym na horyzoncie politycznym pozostały trzy partie: POUP, PCU i PD.
Na kilka miesięcy przed zjednoczeniem ruchu robotniczego w POP doszło do zasadniczych nieporozumień politycznych. Powstały w wyniku uchwał Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych – utworzonego w miejsce Międzynarodówki Komunistycznej – i dotyczyły kolektywizacji wsi w krajach demokracji ludowej, sytuacji Partii Komunistycznej Jugosławii, że sprzeciwiał się kultowi Stalina i ocenie tradycji polskiego ruchu robotniczego. W atmosferze panującej wówczas w ruchu robotniczym, tzw. „kultu jednostki”, łatwo było nazwać prawicową i nacjonalistyczną dewiację opinie tych, którzy sprzeciwiali się jednolitości w budowie socjalizmu i widzieli potrzebę uwzględnić specyfikę narodową. Wśród nich znalazła się grupa prominentnych przywódców partyjnych z Władysławem Gomułką na czele, wydalonym z kierownictwa partii w 1948 r. Uchwałę o odchyleniach prawicowych i nacjonalistycznych unieważniono w październiku 1956 r., formalnie na III Zjeździe POUP w 1959 r. .
W okresie walki o stabilizację władzy ludowej wprowadzono zasadnicze reformy społeczne i gospodarcze. Jednocześnie miały miejsce masowe ruchy migracyjne, będące konsekwencją nie tylko zmiany granic, ale także przesiedleń ludności w czasie II wojny światowej. Jednocześnie kraj podnosił się z ruin.
Po wyzwoleniu ziem po drugiej stronie Wisły kontynuowano reformę rolną. Chłopi, którzy z powodu braku ziemi we wsiach, w których mieszkali, nie mogli otrzymać działek w ramach reformy, mieli możliwość przeniesienia się na tereny zachodnie i północne. Na mocy dekretu o reformie rolnej z 6 września 1944 r. rozdzielono ponad sześć milionów hektarów ziemi między ponad milion rodzin chłopskich. Powstało około 350 000 nowych gospodarstw, a kolejne 254 400 powiększyły swoją powierzchnię.
Należy zauważyć, że w poszczególnych regionach występowały znaczne różnice we wdrażaniu reformy rolnej; Na terenach przeludnionych (małopolskie) dokonano dodatkowego podziału, nie zmieniając tym samym kondycji społecznej ludności. W Wielkopolsce i na Pomorzu, gdzie było więcej ziemi, jej zdobycie w wyniku reformy często oznaczało awans społeczny. Generalnie powierzchnia działek rozdzielanych pomiędzy chłopów zależała od liczebności ich rodzin. W Wielkopolsce i na Pomorzu zaobserwowano tendencję do tworzenia spółdzielni rolniczych wśród właścicieli małych gospodarstw rolnych. Projekty te nie zyskały jednak poparcia władz, które chciały uniknąć podejrzeń o propagowanie kolektywizacji wsi na wzór sowiecki.
Proces reformy rolnej wiązał się z wysiedleniami ludności. Miały one miejsce przede wszystkim na ziemiach zachodnich i północnych, gdzie do końca 1947 r. w swoich nowych gospodarstwach osiedliło się ponad 2 000 000 ludzi (50 proc. stanowili Polacy z terenów na wschód od Bugu). W wyniku reformy rolnej powstało wiele nowych gospodarstw. Na 100 gospodarstw prywatnych 22 powstały całkowicie lub częściowo w wyniku parcelacji i kolonizacji. Nowym elementem były państwowe gospodarstwa rolne, które do 1950 r. posiadały 9% (2 000 000 ha) użytków rolnych. Nacjonalizacja około 3 500 000 hektarów lasów umożliwiła prowadzenie racjonalnej gospodarki leśnej.
Sytuacja ludności chłopskiej po wojnie nie była łatwa. Prawie 354 000 gospodarstw zostało zrujnowanych; Brakowało zwierząt hodowlanych, koni pociągowych, nawozów i narzędzi rolniczych. Produkcja 1946 r. stanowiła zaledwie dwie trzecie produkcji 1937 r. Aby zapewnić żywność ludności miejskiej, nałożono na chłopów przez pewien czas obowiązek dostarczania państwu części swoich produktów rolnych. Stosunek cen artykułów rolnych do przemysłowych nie był korzystny dla chłopów, gdyż w obliczu wielkich zniszczeń ceny artykułów przemysłowych były bardzo wysokie. Państwo udzieliło dużej pomocy kredytowej właścicielom zniszczonych gospodarstw. Na boisku panowały ogromne różnice i wewnętrzne konflikty. Początkowo zaobserwowano różnice pomiędzy ludnością rodzimą a przybyszami, jednak proces integracji i adaptacji do nowych warunków sprawił, że dość szybko zanikły one. Do 1948 r. zdecydowana większość par tworzyła się w ramach określonych grup, lecz w kolejnych latach sytuacja uległa zmianie. Poprawiła się sytuacja społeczna chłopów, co odbiło się także na ich postawie politycznej. Polityczne samostanowienie chłopa wynikało raczej z pochodzenia majątku, tradycji politycznej rodziny itp. niż w zakresie majątku. Duży wpływ na to miało zniesienie w 1946 r. dostaw przymusowych, lepsze zaopatrzenie wsi w artykuły przemysłowe, spadek znaczenia PCP i stopniowa likwidacja pasm reakcyjnych. Obowiązkowe dostawy przywrócono w 1951 r. (zboża) i 1952 r. (trzoda chlewna i mleko), kiedy rozpoczął się okres intensywnej industrializacji kraju.
Błędem byłoby sądzić, że rozwój przemysłu, który po wydaniu dekretu nacjonalizacji znalazł się w rękach państwa (poza rzemiosłem i drobnymi fabrykami), będzie przebiegał bez trudności. Skala zniszczeń w przemyśle była ogromna. W miastach ziem zachodnich i północnych w 1945 r. leżało w gruzach 148 000 budynków o łącznej kubaturze 305 milionów metrów sześciennych. Warszawa reprezentowała morze ruin. Warto pamiętać, że gubernator Hans Frank podczas swojej pierwszej wizyty w Warszawie 10 października 1939 r. osobiście zdjął z baldachimu Sali Tronowej Zamku Królewskiego haftowane srebrem orły. W listopadzie 1939 roku oficjalnie zezwolono niemieckim urzędnikom na splądrowanie i zawłaszczenie majątku zamkowego. Zniszczeniu uległy porty, mosty, linie wysokiego napięcia i zakłady przemysłowe. W przemyśle wydobywczym, mineralnym, stalowym, precyzyjnym, optycznym, elektrotechnicznym, chemicznym, tekstylnym i budowlanym straty wahały się od 60 do 80 proc.
Do połowy 1945 roku polska gospodarka posiadała wszystkie cechy charakterystyczne okresu wojny. Od połowy 1945 r. do końca 1949 r. trwał okres stabilizacji sytuacji gospodarczej i odbudowy. Duże znaczenie miała realizacja planu odbudowy gospodarczej z lat 1947 – 1949. Bardzo dobre rezultaty osiągnięto w odbudowie przemysłu i transportu lądowego oraz w utrzymaniu równowagi budżetowej. Dochód narodowy w latach 1947-1949 wzrósł o 45 proc., co oznaczało przekroczenie poziomu przedwojennego o 25 proc. (w przeliczeniu na mieszkańca o 36 proc.). Zaczęły zachodzić zmiany w strukturze dochodu narodowego. W 1949 r. stosunek produkcji przemysłowej do rolniczej wynosił około 2/1, natomiast w 1937 r. 1/1. W porównaniu z 1937 r. produkcja przemysłowa wzrosła o 76 proc. (podwoiła się produkcja węgla i 2,3-krotnie wzrosła produkcja energii elektrycznej).
Przyspieszenie wzrostu gospodarczego poprzez proces industrializacji odbywało się przede wszystkim dzięki maksymalnemu wykorzystaniu rezerw pracy, czyli aktywizacji zawodowej dużych mas ludności chłopskiej, a w mniejszym stopniu poprzez wzrost wydajności pracy . W tym okresie duża liczba mieszkańców wsi przeniosła się do miast, podejmując pracę w przemyśle.
Transfer ten, wraz z repatriacją i migracjami na ziemie zachodnie i północne, uważany jest za przejaw na szeroką skalę mobilności społecznej i terytorialnej w Polsce Ludowej. Był to proces o ogromnym znaczeniu historycznym. W rezultacie odbudowano gospodarkę ziem zachodnich i północnych i zintegrowano ją z resztą terytorium Polski. Polska z kraju rolniczo-przemysłowego stała się krajem przemysłowo-rolniczym.
Repatriacja ludności polskiej z ZSRR objęła w latach 1944-1948 ponad 1 500 000 osób. Również z Niemiec i innych krajów w latach 1945-1948 do Polski wróciło prawie 1 500 000 osób. W 1945 r. wywiezieni na roboty przymusowe Polacy wrócili do Niemiec i Austrii. Proces odwrotny, czyli wyjazd obywateli innych krajów z Polski, miał mniej. Ludność niemiecka z ziem należących przed 1939 r. do Polski w zdecydowanej większości uciekła do Niemiec w obliczu ofensywy wojsk radzieckich i polskich.
Odrębnym problemem były przesiedlenia ludności w następstwie ustalonej na konferencji w Poczdamie zmiany granicy polsko-sowieckiej i polsko-niemieckiej. Ludność polska ZSRR przybyła do Polski, natomiast ludność ukraińska, białoruska i litewska wyjechała do ZSRR. W latach 1944-1946 do Polski przybyło z ZSRR 1 500 000 osób; Po drugiej stronie granicy było 518 tys. Ukraińców, Litwinów i Białorusinów. Wysiedlenie objęło także ludność niemiecką zamieszkującą tereny pomiędzy Odrą a Nysą Łużycką i dawną zachodnią granicą Polski. Pod koniec wojny mieszkało tam około 8 500 000 Niemców, z których większość samodzielnie przeniosła się do Niemiec, ponosząc w tych dramatycznych okolicznościach znaczne straty. Do końca lipca 1945 r. wielu Niemców przeniosło się na drugi brzeg Odry i Nysy (do strefy sowieckiej). W ramach planowanych wysiedleń do strefy brytyjskiej i sowieckiej wywieziono blisko 3 000 000 Niemców, którzy szybko zintegrowali się z rodzimą ludnością i odegrali ważną rolę w rozwoju gospodarczym Niemiec Zachodnich. W wyniku tych ruchów demograficznych i wzrostu naturalnego w 1950 r. liczba ludności Polski wynosiła 25 milionów.
Źródło: Panorama Historyczna Polski
Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
Círculo Cultural Polonés
