Wyzwolenie ziem polskich. Kształtowanie nowego modelu politycznego państwa. Koniec II wojny światowej
Aktualności
Ofensywa radziecka zbliżała się do granic Polski sprzed 1939 r. W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. na ziemie polskie wkroczyła Armia Czerwona. Mając na uwadze możliwość ustalenia wschodniej granicy Polski na tzw. linii Curzona (Bug), polski rząd w Londynie ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele, a tym bardziej Sztab Generalny Armii Krajowej (AK) Protestowali energicznie. Jednak decyzje dotyczące granic Polski zapadły już na pierwszej konferencji Roosevelta, Churchilla i Stalina w Teheranie w grudniu 1943 r. Mówiono wówczas także o ustaleniu zachodniej granicy Polski na Odrze. Protest rządu Mikołajczyka był zatem sprzeczny z głównymi kierunkami wielkiej polityki i dlatego nie mógł zyskać poparcia Wielkiej Brytanii. Churchill oświadczył, że Polska powinna zaakceptować linię Curzona jako „rozwiązanie polskiego problemu na dużą skalę”. Negocjacje w tej sprawie ze Stalinem nie przyniosły oczekiwanego przez Mikołajczyka rezultatu. W tej sytuacji zdecydowano się na realizację Planu Burzy, który przewidywał przejęcie przez formacje AK i reprezentację rządu londyńskiego władzy cywilnej i wojskowej na terenach pomiędzy granicą z 1939 r. a linią Curzona (rzeka Bug) przed wkraczających tam wojsk radzieckich. Plan się nie powiódł. Wśród wielu przyczyn jego niepowodzenia był brak wsparcia ze strony mocarstw zachodnich. W takiej sytuacji Sosnkowski proponował przekształcenie AK w antyradziecką organizację podziemną, jednak jego projekt nie uzyskał poparcia restrukturyzowanego rządu. Tymczasem oddziały Armii Ludowej (AL) i Bataliony Chłopskie (BCh), a także inne siły oporu, w tym AK, zintensyfikowały swoją działalność na tyłach frontu. Rząd na uchodźstwie chciał, aby przynajmniej wyzwolenie ziem za linią Curzona odbyło się przy ich udziale. Postanowił więc działać w dwóch kierunkach. Z jednej strony w Warszawie przygotowywano powstanie, które miało wyzwolić stolicę, zanim zrobi to armia radziecka, która właśnie dotarła nad Wisłę. Jednak wojska radzieckie po operacji białoruskiej i 500-kilometrowym marszu, zaplanowanym wcześniej na 250 kilometrów, potrzebowały czasu na przygotowanie się do nowej ofensywy, tym bardziej, że docierając do Wisły, napotkały silny opór ze strony Niemców , okoliczności, której nie wziął pod uwagę gen. Komorowski, dowódca AK, który przewidywał, że armia radziecka natychmiast przekroczy Wisłę. Z kolei Mikołajczyk odbył kolejną wizytę w Moskwie z zamiarem uregulowania kwestii ugruntowania władzy na ziemiach wyzwolonych przez armię radziecką. Nie wątpił w powodzenie powstania warszawskiego, które według planów miało być operacją krótkotrwałą.
Powstanie Warszawskie, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku, mimo wyraźnego sprzeciwu części przedstawicieli rządu londyńskiego, zostało przez hitlerowców utopione w morzu krwi. Stanowił on wielki zryw patriotyczny, demonstrację walki zarówno żołnierzy AK i innych formacji, w tym AL Okręgu Warszawskiego, którego dowódca Bolesław Kowalski poległ w walkach, jak i ludności cywilnej. Wszyscy żyli w oczekiwaniu na wyzwolenie i chcieli je przyspieszyć. Uważano także, że powstanie było dobrze przygotowane pod względem militarnym i politycznym. Ich szanse na sukces były jednak zerowe, jednak wojska radzieckie i polskie opanowały już okolice Pragi, na prawym brzegu Wisły. Powstanie trwało 63 dni. Poległo około 200 000 Polaków, w tym około 22 000 żołnierzy. Straty niemieckie wyniosły 26 000 żołnierzy. Lotnictwo radzieckie w dniach powstania straciło 250 pilotów, w tym 100 Polaków. Na rozkaz Hitlera Warszawa została zniszczona w 80 procentach; Najcenniejsze zabytki kultury polskiej zostały obrócone w ruinę. Plany polskiego rządu na uchodźstwie legły w gruzach, mimo niepowodzenia powstania. W kraju istniał już ośrodek władzy, z którym trzeba było się liczyć, gdyż cieszył się poparciem ZSRR. W marcu 1944 r. Narodowa Rada Ludowa poprzez swoich przedstawicieli nawiązała kontakt z Rządem Radzieckim i Związkiem Patriotów Polskich, uzyskując zgodę Stalina na utworzenie Przedstawicielstwa CNP na Ziemiach Wyzwolonych. Do podjęcia tej decyzji przyczynił się sam Mikołajczyk, który na próżno czekając na wsparcie Stanów Zjednoczonych nie chciał przyznać się do żadnego zaangażowania na rzecz CNP.
Na mocy porozumienia z ZSRR 22 lipca 1944 roku proklamowano w Chełmie Lubelskie,
pierwsze miasto po linii Curzona wyzwolone przez wojska radzieckie, Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (taką nazwę przyjęła dzień wcześniej Przedstawicielstwo CNP). CPLN, którego siłą przewodnią była Polska Partia Robotnicza, opierała swoją politykę na trzech podstawowych zasadach: przywróceniu Konstytucji Marcowej, współpracy z ZSRR oraz zatwierdzaniu decyzji dotyczących granic podjętych w Teheranie. Niezwłocznie przystąpił do udzielania pomocy Armii Czerwonej. Ludność ziem wyzwolonych poszła do pracy na potrzeby frontu, a I Armia Polska połączyła się z Armią Ludową (partyzantką), tworząc jedną Armię Polską. W tym samym czasie na terenach wyzwolonych organizowano 2 Armię Wojska Polskiego i inne jednostki wojskowe. CPLN jako Rząd Tymczasowy otworzył swoje przedstawicielstwo w Lublinie. Podczas negocjacji prowadzonych w sierpniu w Moskwie z przedstawicielami CPLN Mikołajczyk odrzucił projekt Bieruta, który przewidywał utworzenie wspólnego rządu, w którym teki premiera i szefów trzech ministerstw miałyby zostać powierzone członkom polskiego rządu w Londynie. Mikołajczyk liczył na zwycięstwo rozpoczętego półtora tygodnia temu powstania warszawskiego.
Od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r., kiedy rozpoczęła się nowa ofensywa radziecka, CPLN prowadziło bezpośrednie działania na ziemiach wyzwolonych, czyli aż do Wisły. Odtworzono Stronnictwo Ludowe i Polską Partię Socjalistyczną (jej lewe skrzydło), ruch związkowy i organizacje młodzieżowe. Polska Partia Robotnicza i Polska Partia Socjalistyczna stały się masowymi organizacjami politycznymi. Utworzono samorząd terytorialny (rady ludowe), milicję obywatelską i służbę bezpieczeństwa. Ogłoszono dekret o reformie rolnej i natychmiast wprowadzono go w życie. Reformą objęto grunty państwowe lub niemieckie oraz gospodarstwa rolne o powierzchni większej niż 50 ha (na ziemiach zachodnich limit wynosił 100 ha). Reforma rolna wyeliminowała ze struktury społecznej klasę ziemiańską i kapitalistyczną własność dużych obszarów ziemi. Jednocześnie na terenach znajdujących się jeszcze pod okupacją niemiecką nasiliła się działalność partyzancka. W te rejony penetrowali także żołnierze radzieccy, którzy liczyli na pomoc miejscowej ludności.
Kontynuowano negocjacje w sprawie składu przyszłego polskiego rządu; Spotkania z 13 i 14 października 1944 r. zakończyły się niepowodzeniem; Rząd w Londynie, mimo braku poparcia Churchilla i Roosevelta, nie ustąpił w kwestii granicy. Krytykowany za zbytnie kompromisy, Mikołajczyk został zmuszony do rezygnacji; Nowy rząd Tomasza Arciszewskiego okazał się sztywniejszy. Dodajmy, że jednym z kandydatów na premiera był ciężko chory Wicenty Witos, którego chciano sprowadzić do Londynu. Jednocześnie rozwijała się kampania na rzecz międzynarodowego uznania CPLN. We Francji i Belgii zorganizowały się polskie rady narodowe, które wspierały Rząd Tymczasowy.
31 grudnia 1944 roku Polska Rada Narodowa utworzyła uznany przez ZSRR Rząd Tymczasowy RP, z którym 21 kwietnia 1945 roku podpisała Powojenny Traktat o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy na 20 lat. To ostatnie wydarzenie miało miejsce po konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie (4 – 11 lutego 1945), która potwierdziła wschodnią granicę Polski na linii Curzona, podkreśliła potrzebę „znacznego powiększenia terytorialnego Polski na północy i zachodzie” oraz domagał się utworzenia rządu „jedności narodowej”, który miałby poparcie także mocarstw zachodnich. Przedstawiciele Rządu Tymczasowego i rządu polskiego w Londynie, spotykając się ponownie w Moskwie, ostatecznie doszli do porozumienia. Powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej z Edwardem Osóbką-Morawskim na stanowisku premiera oraz Władysławem Gomułką i Stanisławem Mikołajczykiem na stanowiskach wicepremierów. Prawie dwie trzecie tek w nowym rządzie przypadło Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, resztę podzieliły Stronnictwo Ludowe i Partia Demokratyczna.
Zakończyło się istnienie dwóch potęg; Ogłoszono ułaskawienie dla uczestników tajnych organizacji prowadzonych przez polski rząd w Londynie.
Wspomniana ofensywa styczniowa przyniosła wolność całemu krajowi. I Armia Polska brała udział w szturmie Wału Pomorskiego, zdobyciu Kołobrzegu, wyzwoleniu Gdyni i Gdańska oraz w walkach w Berlinie. 2. Armia pod dowództwem generała Karola Świerczewskiego stoczyła wielką bitwę w okolicach Budziszyna, bardzo ważną dla zdobycia Berlina.
Brał także udział w operacji praskiej, wyzwalając kilka miast w Czechach. Pomimo nieuchronnej klęski Niemcy stawiali silny opór i nie zaprzestali eksterminacji ludności polskiej.
Po wyzwoleniu miast i wsi rozpoczęło się nowe życie. Uruchomiono zakłady przemysłowe, otwarto szkoły, rozpoczęto działalność kulturalną. Zorganizowano także lokalną energetykę. Rozpoczął się okres wielkich wysiłków na rzecz odbudowy kraju.
Zachodnia granica Polski została ustalona na konferencji szefów rządów trzech mocarstw sojuszniczych – Związku Radzieckiego, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych – w Poczdamie (17 lipca – 2 sierpnia 1945 r.). W Poczdamie przebywała polska delegacja na czele z Bolesławem Bierutem. Zdecydowano, że pozostała na ziemiach polskich ludność niemiecka (większość uciekła przed ofensywą sowiecką) zostanie wysiedlona na terytorium Niemiec.
Źródło: „Przegląd historyczny Polski”
Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
