Reformy instytucjonalne i upadek republiki
Aktualności
Panowanie Estanislao Augusta Poniatowskiego było okresem dramatycznych zmagań o reformę instytucji państwa i umocnienie jego niepodległości. Wybitne sukcesy osiągnięte w tej pracy nie zapobiegły jednak upadkowi państwa polskiego.
W okresie bezkrólewia 1763-1764 rosyjska interwencja zbrojna pozwoliła partii Czartoryskich na przewagę nad rywalami. Na króla wybrano krewnego Czartoryskich Stanisława Augusta Poniatowskiego, ulubieńca carycy Katarzyny II. Jako człowiek o niewątpliwym talencie i ambicjach Poniatowski pragnął przeprowadzić reformy, które wyeliminowałyby główne wady ustroju oligarchicznego i wydobyły kraj z zacofania kulturowego i gospodarczego. Z konieczności przyjął protektorat Rusi, starając się jednak zachować maksymalną autonomię w sprawach wewnętrznych.
Sejm elektorski został przekształcony w konfederację powszechną, co pozwalało na podejmowanie decyzji zwykłą większością głosów. W latach 1764 – 1766 “Rodzina” (tak nazywano stronnictwo Czartoryskich) zdołała zweryfikować niektóre swoje projekty: utworzyła komisję skarbową i komisję wojskową, ograniczyła swobody skarbników i hetmanów oraz zwiększyła dochody folwarczne. Kiedy jednak przedstawiono projekt ograniczenia liberum veto, Rosja i Prusy stanowczo zażądały rozwiązania konfederacji powszechnej i równych praw dla dysydentów.
W 1767 r. w Toruniu i Słucku powstały odrębne konfederacje dysydentów pod protektoratem wojsk rosyjskich, kilka miesięcy później w Radomiu została zwołana konfederacja generalna, której głównym inicjatorem był ambasador rosyjski Repnin. Do tej konfederacji dołączyła cała opozycja konserwatywna, która broniła starego ustroju i przywilejów katolicyzmu, za co domagała się zniesienia wszelkich reform i detronizacji króla. Jednak postawa Katarzyny II rozczarowała konfederatów radomskich, sejm musiał uznać równouprawnienie dysydentów, utrzymano w mocy reformy władzy wykonawczej, a Stanisław August – choć upokorzony – pozostał na tronie. Z drugiej strony Rosja poparła swoje gwarancje praw kardynalnych. Zawiedzione nadzieje konfederatów radomskich i arbitralne interwencje Repnina doprowadziły do proklamowania konfederacji barskiej (1768-1772). Zapoczątkowana w ukraińskim Barze konfederacja szybko rozprzestrzeniła się na wszystkie gubernie Rzeczypospolitej, będąc w zasadzie zbrojnym ruchem szlachty w obronie swoich przywilejów, religii katolickiej i niepodległości Polski wobec rosnących apetytów terytorialnych cesarstwa. Rosyjski. Na Ukrainie konfederacja została zatrzymana przez bunt chłopów pańszczyźnianych przeciwko szlachcie, potem musiała stawić czoła wojskom rosyjskim i części armii królewskiej. Kierujący konfederacją magnaci nie wiedzieli, jak przezwyciężyć wewnętrzne spory i prowadzić spójną politykę; próba porwania Estanislao Augusto, poprzedzona ogłoszeniem acefalii (1771), zakończyła się niepowodzeniem. Turcja wypowiedziała wojnę Rosji w obronie Konfederatów (1768), a Francja wysłała instruktorów wojskowych, ale to nie mogło już zapobiec nieuchronnej katastrofie ruchu. Wśród dowódców wojskowych konfederacji barskiej talentem wyróżniał się Kazimierz Pułaski, który później zyskał sławę jako jeden z bohaterów Niepodległości Stanów Zjednoczonych.
Do zwiększenia autonomii politycznej szlachty przyczyniła się konfederacja barska, która jednoczyła opór przeciwko reformom ustroju w obronie niepodległości narodowej. Konsekwencje tych czterech lat wojny domowej były katastrofalne: po raz kolejny kraj został wyniszczony działaniami wojennymi, a sąsiednie mocarstwa uzyskały pretekst do przeprowadzenia pierwszego podziału Polski.
Prusy wykorzystały trudności Rosji, zaangażowanej w nową wojnę z Turcją, i skłoniły ją do zaakceptowania układu. Do obu mocarstw dołączyła Austria iw 1772 r. trzy państwa podpisały odrębne umowy i zajęły część ziem polskich. Prusy zaanektowały część mniejszą pod względem terytorialnym i ludnościowym, ale o większej wartości politycznej i gospodarczej, do której należały Prusy Królewskie bez Gdańska i Torunia oraz część Wielkopolski (36 tys. km2). Największy obszar, choć nieistotny gospodarczo, przypadała Rosji: Inflanty i część polskiej Białorusi aż do Dźwiny i Dniepru (92 tys. km2). Austria zajęła południową Małopolskę i prawie całą Ruś Czerwoną, region znany później jako Galicja (83 tys. km2). W pierwszym podziale Polska straciła 29% terytoriów i 35% ludności. W 1773 r. sejm musiał zgodzić się na przekazanie utraconych ziem.
Sejm z 1775 r. ustanowił nowy ustrój Rzeczypospolitej. Rządy powierzono Radzie Nieustającej, złożonej z 18 senatorów i 18 posłów szlacheckich, rozmieszczonych w 5 departamentach ministerialnych pod przewodnictwem króla. Estanislao Augusto potrafił wykorzystać deklarowaną przez Rosję protekcję formalną dla ochrony terytorium Polski przed dalszymi zaborami pruskimi i austriackimi. Petersburg stawiał jednak przeszkody siłom emancypacyjnym stronnictwa królewskiego, uciekając się do sprzeciwu arystokracji, która paraliżowała działania reformatorskie nawet po 1780 r., kiedy wojska rosyjskie, które zmiażdżyły Rosjan, wycofały się już z Polski. konfederatów barskich. W latach 1776-1778 król pod pretekstem kodyfikacji prawa procesowego próbował wprowadzić szereg reform służebnych i burżuazyjnych opracowanych przez Andrzeja Zamoyskiego, ale napotkał zdecydowany sprzeciw ambasadora rosyjskiego Stackelberga, nuncjusza papieskiego i dużej część szlachty. Estanislao Augusto liczył również na uzyskanie zgody Rosji na zwiększenie liczebności armii i wzmocnienie władzy królewskiej w zamian za udział Rzeczypospolitej w wojnie z Turcją. Nadzieje te rozwiała Katarzyna II na spotkaniu z królem Polski w Kaniowie w 1787 roku.
Po pierwszym podziale, mimo przeszkód ze strony Rosji i przeszkód celnych nakładanych przez Prusy na handel na Bałtyku, Rzeczpospolita zdołała ożywić gospodarkę, uporządkować skarbiec i administrację, wyszkolić nowoczesne kadry wojskowe i rozpropagować rodzący się przemysł zbrojeniowy. . Oficerów szkolono w Szkole Rycerskiej, założonej przez Estanislao Augusto w 1765 roku.
Istotnym bodźcem do rozwoju miast było zniesienie ceł wewnętrznych i podatków od sprzedaży, ustanowienie taryfy ogólnej, ujednolicenie systemu miar i wag oraz powołanie Komisji Dobrego Porządku dla miast królewskich. Szczególnie intensywnie rozwijała się Warszawa, gdzie powstawały banki i fabryki, pojawiały się nowe przejawy kultury, toczyło się coraz bardziej ożywione życie towarzyskie.
Na przemiany zachodzące w kraju w tym czasie duży wpływ miały idee oświecenia, które przyczyniły się również do powstania zrębów nowoczesnego narodu, nie ograniczającego się wyłącznie do państwa szlacheckiego, ale obejmującego wszystkie warstwy ludności . W tym czasie wiodącą rolę po raz pierwszy objęła nowa, szybko rosnąca klasa intelektualistów.
W 1773 r. sejm powołał Komisję Edukacji Narodowej, która przejęła majątek rozwiązanego niedługo wcześniej przez papieża Towarzystwa Jezusowego, a także rozszerzyła swoją opiekę na wszystkie szkoły podstawowe i średnie w kraju. Reformy uniwersytetów krakowskiego i wileńskiego sprzyjały postępowi nauk matematyczno-przyrodniczych, dzięki czemu w dużej mierze odrobiono zacofanie w stosunku do krajów zachodnich. W Warszawie kwitła kultura i dziennikarstwo. Zdecydowana większość uczonych opowiadała się za postępem kulturalnym, społecznym i politycznym, co podzielali niemal wszyscy pisarze. Do najwybitniejszych pisarzy czasów Stanisława Augusta należeli Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki i Adam Naruszewicz, również wybitny historyk. Dzięki twórczości Wojciecha Bogusławskiego powstał polski teatr narodowy. Stanisław Konarski rozpoczął wówczas walkę o czystość języka polskiego, przeładowanego w okresie baroku dużą liczbą zbędnych zwrotów łacińskich. Dzieła najwybitniejszych pisarzy drugiej połowy XVIII wieku uczyły już polszczyzny naturalnej i precyzyjnej, nadającej się również jako język naukowy. W kulturze nadal ważną rolę odgrywał mecenat arystokracji i króla, którego gust artystyczny odcisnął wyraźne piętno na ówczesnej sztuce polskiej. Styl preferowany przez Estanislao Augusto w architekturze zawierał elementy włoskiego baroku i francuskiego neoklasycyzmu. Pomimo sięgania do źródeł zagranicznych, sztuka tego okresu nadal wykazuje wyraźne cechy narodowe.
Różnice między Rosją a Prusami, które pogłębiły się podczas wojny rosyjsko-austriackiej z Turcją (1787), zwiastowały dobrą okazję do uwolnienia Rzeczypospolitej od rosyjskich gwarancji. Prusy, licząc na uzyskanie nowych ziem polskich w zamian za ponowne włączenie ziem zaanektowanych przez Austrię do Rzeczypospolitej, dążyły do zbliżenia z Polską i chciały ograniczyć wpływy rosyjskie w Warszawie.
W 1788 r. w Warszawie zebrał się sejm zwołany później Czteroletni. Sejm ten został ogłoszony konfederacją pod przewodnictwem marszałków Stanisława Małachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehy. Już na samym początku obrad uchwalono zwiększenie liczebności armii Rzeczypospolitej i zażądano ewakuacji wojsk rosyjskich, które ponownie znalazły się na ziemiach polskich. Narzucona przez Rosję Rada Stała została rozwiązana. Siła armii miała wzrosnąć z zaledwie 20 000 do 100 000 żołnierzy, jednak pomimo znacznego wzrostu podatków nie można było ustalić siły wojskowej na więcej niż 65 000 żołnierzy.
Dekrety odrzucające protekcję rosyjską i wprowadzające bardzo potrzebne reformy były dziełem stronnictwa patriotycznego, które miało zdecydowaną większość w sejmie i którego niekwestionowanym liderem był Ignacy Potocki. W zadaniu pozyskania wśród posłów zwolenników reformy i pozyskania dla niej poparcia opinii publicznej pisma Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja i skupionych wokół niego licznych intelektualistów odegrały ważną rolę w procesie, który zaczęto nazywać „ Kuźnia Kołłątaja”. Inspirowanej przez Rosję opozycji przewodził w sejmie hetman Franciszek Ksawery Branicki. Król proponował na początku przeprowadzić wszystkie niezbędne reformy bez zerwania z Rosją, ale opowiadając się za stronnictwem patriotycznym, ostatecznie zaakceptował jego proruską orientację. W 1790 r. Rzeczpospolita zawarła sojusz z Prusami.
W marcu i kwietniu 1791 r. sejm zatwierdził odrębne ustawy dotyczące reorganizacji sejmików wojewódzkich i praw miejskich. Prawa te poprzedziły opus magnum Sejmu Czteroletniego, jakim była Konstytucja 3 Maja. Po Konstytucji Stanów Zjednoczonych była to druga na świecie ustawa zasadnicza ustanowiona na piśmie. Sejm uchwalił ją w bardzo skróconej procedurze pod naciskiem opinii publicznej w Warszawie. Konstytucja 3 Maja była wynikiem kompromisu między królem, autorem jej projektu, a przywódcami stronnictwa patriotycznego. Konstytucja zniosła liberum veto i wolną elekcję królów, eliminując tym samym podstawowe wady ustroju demokracji szlacheckiej i wzmacniając władzę wykonawczą. Ustanowił monarchię dziedziczną i rząd złożony z króla, prymasa i pięciu ministrów – tzw. Straż Prawną, ograniczył wpływy arystokracji, rozszerzył prawa burżuazji i poddał poddanych pod ochronę prawa i rządu. Konstytucja 3 Maja była próbą ustanowienia w Polsce monarchii parlamentarnej iw zamyśle jej twórców powinna stanowić punkt wyjścia do dalszych reform. W ostatnim roku obrad Sejmu Czteroletniego opracowano i zmodyfikowano niektóre artykuły Konstytucji.
Tymczasem rychły koniec wojny z Turcją pozwolił Katarzynie II ponownie ingerować w sprawy Polski w celu przywrócenia jej protektoratu i zniesienia reform, opierając się na konserwatywnej arystokracji. 18 maja 1792 r. duże wojska rosyjskie przekroczyły granicę Rzeczypospolitej. W tym samym czasie w sąsiedniej Targowicy proklamowano oficjalnie konfederację w obronie „złotej wolności” (akt konfederacji podpisano wcześniej w Sankt Petersburgu). Konfederaci wybrali marszałka Szczęsnego Potockiego.
Prusy wycofały się z sojuszu podpisanego z Polską. Armia polska nie mogła sobie poradzić z przytłaczającą przewagą rosyjską. Król i przywódcy partii konstytucyjnej nie wierzyli w skuteczność oporu. Po kilku pomniejszych bitwach i odrzuceniu przez Katarzynę II kompromisowych rozwiązań proponowanych przez Stanisława Augusta wojna zakończyła się kapitulacją króla i jego przystąpieniem do konfederacji targowickiej. Konfederaci przejęli władzę w kraju i znieśli reformy.
23 stycznia 1793 roku Prusy i Rosja podpisały w Petersburgu drugi podział Polski. Prusy zaanektowały Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę, część Mazowsza i Kujawy (57 tys. km2). Rosja zajęła prawie całą Ukrainę i Białoruś (250 tys. km2). Austria nie brała udziału w drugiej obsadzie.
Ostatni sejm Rzeczypospolitej, który zebrał się w Grodnie w 1793 r., został zmuszony do uznania cesji terytorialnych, przywrócenia praw kardynalnych i przywrócenia Rady Nieustającej, pozostawiając w mocy jedynie minimalną część reform sejmu czteroletniego.
Druga dystrybucja i okupacja rosyjska pogłębiły niezadowolenie ludności i przyspieszyły spisek niepodległościowy, do którego dołączyła także emigracja patriotyczna poszukująca kontaktów z rewolucyjną Francją. Kiedy okupanci zażądali natychmiastowej redukcji armii polskiej i aresztowali część spiskowców, gen. Antoni Madaliński rozpoczął powstanie marszem swojej brygady z Ostrołęki na Kraków 12 marca 1794 r.
Generał Tadeusz Kościuszko, uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i wojny w obronie Konstytucji 3 Maja, honorowy obywatel Francji, opowiedział się po stronie powstania na krakowskim Rynku Głównym i aresztował przysięgę jako Naczelny Naczelny tego samego (24 marca 1794). Zwycięstwo pod Racławicami 4 kwietnia, w dużej mierze dzięki odwadze żniwiarzy tworzących piechotę Kościuszki, dodało otuchy powstańcom. 17 i 18 kwietnia warszawiacy pod wodzą szewca Jana Kilińskiego i żołnierze ze stolicy pokonali największą stacjonującą w kraju grupę wojsk rosyjskich. Kilka dni później Jakub Jasiński rozbroił garnizon rosyjski w Wilnie.
Po niepowodzeniu pod Szczekocinami 6 czerwca Kościuszko skierował się na Warszawę i zdołał odeprzeć oblegające ją wojska rosyjskie i pruskie (lipiec – wrzesień). Powstanie, które wybuchło w sierpniu w województwie poznańskim, wsparła wyprawa gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Jednak w czerwcu Kraków został zmuszony do kapitulacji, aw sierpniu upadło Wilno.
Dowiedziawszy się, że z Ukrainy zbliżają się nowe siły wroga, Kościuszko chciał uniemożliwić im dołączenie do już działających w Polsce i 10 października zaatakował korpus generała Fersena, ale został pokonany i wzięty do niewoli. Na stanowisku Naczelnego Wodza zastąpił go Tomasz Wawrzecki. 4 listopada 1794 r. wojska rosyjskie pod dowództwem generała Suworowa zajęły okolice Pragi i dokonały masakry ludności cywilnej. Kilka dni później Warszawa poddała się bez walki. 16 listopada armia polska rozpadła się definitywnie, a gen. Wawrzecki dostał się do niewoli. Powstanie kościuszkowskie dobiegło końca.
Powstanie formalnie nie zniosło władzy królewskiej, ale ją zawiesiło. Aby poprawić sytuację chłopów i zachęcić ich do udziału w powstaniu, Kościuszko proklamował 7 maja 1794 r. w Połańcu zniesienie pańszczyzny i zmniejszenie ciężarów pracy. Ludność Warszawy, kierowana żywiołami najbardziej radykalnymi, zażądała od władz powstańczych bardziej drastycznych środków i wobec ich bezczynności w maju i czerwcu dokonała doraźnej egzekucji zdrajców. Powstańcy liczyli na pomoc Francji, ale zamiast tego to polskie powstanie pomogło francuskim armiom rewolucyjnym, zmuszając ich wrogów do skierowania licznych wojsk do Polski.
Zanim powstanie ostatecznie upadło, ukształtował się już projekt trzeciego podziału, który tym razem całkowicie wymazał państwo polskie z mapy. Nieporozumienia między okupantami trwały rok. 24 października 1795 r. podpisali trzeci traktat rozbiorowy Polski. Austria zajęła południową część (47 tys. km2), Prusy północno-zachodnią (48 tys. km2), a pozostałą część Rosja (120 tys. km2).
25 listopada 1795 Estanislao Augusto abdykował, umierając w 1798 w Sankt Petersburgu. Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy, co rządy przyjęły z obojętnością, a nawet aprobatą, podczas gdy demokratyczna i liberalna opinia publiczna Europy i Ameryki Północnej zdecydowanie potępiła rozbiór Polski jako zniewagę wobec narodu polskiego.
Ostateczny podział Polski dopełnił się w okresie, w którym państwo polskie dopiero zaczynało podnosić się z upadku, choć nie wzmocniło się wystarczająco szybko, aby obronić się przed roszczeniami terytorialnymi sąsiadów. Przemiany społeczno-kulturalne, jakie miały miejsce w czasach Oświecenia, wpłynęły na życie narodu polskiego w pierwszym okresie ucisku politycznego, a Konstytucja 3 Maja i Powstanie Kościuszkowskie godnie wpisały się w historię narodową.
Źródło: „Przegląd historyczny Polski”,
Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski,
Dyrektor prasowy CiPol
