Ewolucja społeczna i gospodarcza
Aktualności
Wiek XIII to w Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej okres intensywnego rozwoju. W tym stuleciu krystalizują się nowe formy organizacji społecznej. Powstała gmina wiejska i mieszczańska gmina miast. Od połowy XII wieku królowie zaczęli nadawać przedłużenia podatkowe i sądowe, które nazywano immunitetami. Początkowo otrzymywały go tylko instytucje kościelne, ale w XIII wieku korzystała z niego także szlachta i najbogatsi rycerze. W ten sposób zaczęła rozszerzać się władza sądownicza pana nad poddanymi, zwana też jurysdykcją patrymonialną.
Książęta, biskupi i opaci starali się przyciągnąć osadników na swoje ziemie, udzielając im czasowych zwolnień z daniny, co miało im pomóc w zakładaniu gospodarstw. W ten sposób pierwsi obcy osadnicy pojawili się na Śląsku między XII a XIII wiekiem, a później w Wielkopolsce i zachodnich ziemiach Małopolski. Byli wśród nich przedstawiciele różnych narodowości, choć zdecydowaną większość stanowili Niemcy. Książęta polscy, a także władcy Czech i Węgier pozwolili im rządzić się na własnych prawach.
Wkrótce potem prawo tych cudzoziemców, zwłaszcza Sasów, zaczęto stosować także przy osiedlaniu nowych wsi z polskimi chłopami. W ten sposób prawo niemieckie pojawiło się w kraju jako prawo seigneurskie wielkich stanów, na podstawie którego utworzono gminę chłopów pańszczyźnianych na wsi. Jednak większość wsi nadal podlegała prawu polskiemu, które ewoluowało równolegle z prawem niemieckim, tak że pod koniec XIV wieku niemieckie i polskie ustawodawstwo grodzkie upodobniło się.
Cechą charakterystyczną wsi lokowanej na prawie germańskim było podporządkowanie mieszkańców wsi wójtowi, który był przedstawicielem pana i miał ograniczoną władzę sądowniczą. Wieśniacy osiedleni na prawie germańskim otrzymali ziemię w dzierżawę wieczystą, podczas gdy pan zachował władzę. W ten sposób powstał „majątek podzielony”. Z większymi prawami zasiadali pewni wasale pana, którzy z czasem upodobnili się do wasali monarchy i pomniejszych rycerzy. W ten sposób powstała cała drabina feudalna, która obejmowała wszystkich mieszkańców i rozdzielała ich na różne stopnie, zgodnie ze stopniem ich zależności.
W XIII i XIV wieku lasy były intensywnie wycinane. Ziemia była lepiej uprawiana dzięki rozpowszechnieniu pługa na kołach. Młyny wodne budowano znacznie wydajniej niż ręczne moździerze. Nowe wsie uzyskiwały regularny podział działek, który stanowił podstawową jednostkę, według której ustalano czynsz płacony przez wieśniaka panu. Rozpowszechniał się też bardziej racjonalny system płodozmianu. Nowe gminy miejskie powołane w XIII wieku na prawie germańskim powstały przede wszystkim w starych grodach obronnych. W miejscach, gdzie odbywały się jarmarki chłopskie, zaczęły rozwijać się małe miasta. Przywileje nadane miastom przez władców doprowadziły do powstania nowego państwa społecznego: burżuazji. Miasta lokowane na prawie dzierżawy miały regularny układ ulic wokół rynku centralnego. Od drugiej połowy XIII wieku na rynkach, na których przebywali handlarze, zaczęły powstawać targowiska, a pod koniec tego stulecia w większych miastach powstały pierwsze ratusze. Wsie, początkowo lekko ufortyfikowane, z czasem otrzymały solidne mury. Samorząd Burgo sprzyjał konsolidacji burżuazji. Zaczęła się też kształtować kultura typowo miejska, która już w XIV i XV wieku odgrywała ważną rolę. Urbanizacja postępowała równolegle z rozwojem gospodarczym i pojawieniem się nowych rzemiosł. Od XII wieku rozwinął się handel na wielką skalę, łączący Polskę z głównymi miastami Europy Zachodniej poprzez Śląsk i porty pomorskie, z których najważniejszym jest Gdańsk.
Pomimo rozbicia na księstwa, w XIII wieku zachowane zostało poczucie jedności kulturowej i etnicznej Polaków. Pojęcie narodowości polskiej można znaleźć w wielu ówczesnych pismach polskich i zagranicznych. Świadomość tej politycznej i geograficznej jedności została potwierdzona przez jedność organizacji kościelnej. Z drugiej strony, rosnący napływ ludności niemieckiej przyczynił się do utwierdzenia solidarności między klasami niższymi, a także w obrębie kasty rządzącej. W 1285 r. synod łęczycki orzekł, że szkoły katedralne i klasztorne mogą być prowadzone tylko przez osoby znające język polski i że lekcje powinny być prowadzone w tym języku. Dokument ten jest zresztą świadectwem rozwoju szkolnictwa w drugiej połowie XIII wieku.
Dziedzictwo kulturowe tego okresu, mimo podziału i osłabienia państwa, jest dość znaczące. Pod koniec XII iw XIII wieku wielu Polaków przyjeżdżało na studia na zagraniczne uczelnie. Jednym z nich był Wincenty Kadłubek, późniejszy biskup krakowski, autor obszernej Kroniki polskiej. Sztuka kwitła w kręgach dworskich, w katedrach, w klasztorach franciszkanów i benedyktynów. Pierwsze polskie teksty poetyckie, głównie religijne, pochodzą z XIII wieku, wśród których wyróżnia się hymn Bogurodzica, będący przez wiele stuleci pieśnią liturgiczną i bojową rycerstwa polskiego. Choć wiadomo, że muzyka kwitła we wszystkich ośrodkach dworskich i kościelnych, pierwsze dzieła muzyczne tego czasu odkryto dopiero w ostatnich latach, w tym hymn Christus surrexit, skomponowany około 1230 roku.
Rycerska epopeja przywędrowała do Polski z Zachodu. Znany Romans Waltera i Helgundy został przerobiony pod miejscowy gust i dodano motywy związane z polskimi postaciami i miejscami. W większości napisanych wówczas polskich legend rycerskich spotykamy postacie z poprzednich wieków, wśród nich wojewodę Piotra Włostowica, bohatera legendy okraszonej wszystkimi typowymi dla tego gatunku wątkami: odwagą, lojalnością, niewiernością, pokutą i hojnością . Wraz z literaturą rycerską zwyczaj urządzania turniejów pochodził także z krajów zachodnich.
Źródło: „Rysunek historyczny Polski”,
Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki
Transkrypcja: Honorio Szelagowski
Dyrektor Prasowy CiPol
